Бидний үеийнхэн чадна, чадахгүй бол сөнөнө
2010/02/13 • Сэдэв нь: Даяар монгол сонин
Баабар саяхан “Бидний үеийнхний чадах ба чадахгүй зүйлс” гэсэн нэгэн ноцтой өгүүлэл бичив. Би хувьдаа түүнийг хүндэтгэж, санал нийлэхдээ нийлчихээд, хааяа зөрөхдөө зөрчихөөд л явж байдаг хүний нэг. Гэхдээ түүний энэ өгүүлэл бидний хувь заяатай хэтэрхий их холбоотой, бас гутранги үзэл, идэвхигүй байдлыг илт номлосон учраас арга буюу үүний эсрэг өөрийн үндэслэлийг гаргаж байна. Ганцхан зүйл гуйхад уншигчид Баабарыг битгий хараагаад байж үзээрэй. Яагаад гэвэл би түүнийг хүнийх нь хувьд огт үнэлж дүгнэх гээгүй, бусад үйлдлүүдийг нь шүүн цэгнэх гээгүй, ердөө л түүний энэ ганц өгүүллийг тойруулан асуудлыг хөндөж байна. Ер нь “юм бичдэг” хүний нэг өгүүлэл нь “муу” байлаа гэхэд бусад нь бүгдээрээ муу муухай, тэр ч байтугай бичсэн эзэн нь адгийн амьтан болчихож болохгүй биз дээ. Ингээд би Баабарын хэлснийг тод хараар ялгаж, дагаж тайлбарлах нь илүү зохимжтой гэж бодож байна.
Баабарын “статистик”
…Эдийн засгийн социалист харилцаа нь дундат зууны хоцрогдолтой байсан манай орныг үйлдвэржүүлж, хотжуулж, хүн амыг эрүүлжүүлж, боловсролыг бүх нийтийн болгосон үнэнийг хэн ч үгүйсгэх аргагүй. Ялангуяа 1960-аад онд зохиогдсон соёлын довтолгоо нь нүүдлийн хоцрогдсон орныг ХХ зууны энд хүргэж өгсөн. Хүн болгон мэдэх энэ түүхэн үнэнийг Баабар тэргүүтэн 20 жилийн турш үгүйсгэж, цаг ямагт буруу замаар явж ирсэн хэмээх үзэл онолын голлох үзэл сурталч болж байсныг өөрийнх нь үй олон бүтээл гэрчилнэ. Энд иш татах, сануулах нь дэндүү илүүц хэрэг болно. Миний хувьд социализмыг огтхон ч өө сэвгүй байсан гэж нотлох гээгүй, харин монголын “ардчилал” бүрэн мухардалд орж, олон талаараа социализмаасаа ч долоон дор болсон гэдгийг бол бүрэн нотолж чадна.
Сүүлийн хорин жилийн амжилт бол харин юун түрүүн монголчуудын хүчин зүтгэл, хөдөлмөрийн үр дүн билээ.
Тэгвэл Баабарын саяхан дурдсан социалист амжилт хэний хөдөлмөрийн үр дүн юм ? Хоньчин Цогтгэрэл, Намхайнямбуу, ажилчин Амгалан, Гүнжинлхам зэрэг олон мянган эх орончийг тухайн үед шууд хэлээгүй боловч Та “тэнэг” л гэсэн биз дээ. “Шударга хүнээр зөвхөн манаач хийлгэдэг” гэсэн афоризм анх хэнээс гарсан юм ?! Баабар энэ үеийг бүхэлд нь буюу өмнөх үеийнхний хийсэн бүх зүйлийг ердөө л нулимж байсан бус уу.
Ер нь бол энэ өгүүлэл Монгол Улс зөвхөн сүүлийн 20 жилд л хөгжиж байгаа гэдгийг “нотлох” гээд үзэл санааны мухардалд орсны тод илрэл болж байна. Цаг хугацааны том хэрчимд бол монголчууд хамгийн азтай байсныг манай газрын зураг өөрөө гэрчлээд өгнө. Ер нь бол өнгөрсөн ХХ зуунд дандаа “жаргаж” байсан улс орон ганц ч байгаагүй.
Хорвоо урагшилж байгаа болохоор…адилхан шилжилт хийж буй 40 гаруй оронтой харьцуулахад амжилттай гэж хэлж болохуйц үр дүнтэй байгаа юм.
Дэлхий дээр 200 гаруй улс байдаг. Социализм нурж, ардчилал эхэлсэн 1989 онд НҮБ-ын мэдээллээр БНМАУ дэлхийд 72 дугаарт жагсдаг байсан. Одоо 170 -180 дугаар байранд байгаа. Энийг чинь ямар ч тэнэг хүн ухарч хойшилсон гэнэ биз дээ. Мэдээж ахиж дэвшсэн үзүүлэлт байлгүй яахав, гэхдээ нийгэм дандаа дэвшиж (прогресс) байдаг биш, харин бууран доройтож (регресс) болдог гэдгийг нотлоод мөн ч олон жил болж байна.
Би монголын нийгэм төрийн систем задралд орж, төрийн удирдлага бүрэн алдарсан учраас бууран доройтсон гэж дүгнэж байна.
Нийгмийн тун цөөн хэсэг нь хуримтлалтай байсан ба хамгийн дээд рекорд тогтоогч нь тэр үеийн ханшаар бодоход 30 мянган долларын хадгаламжтай байлаа. 2008 онд болсон эдийн засгийн хямралын үеэр монголчуудын дотоодын банкинд хадгалуулсан хуримтлал 4 триллион төгрөгт хүрсэн байлаа.
Одоо монголын нийт хадгаламж эзэмшигчдийн 97 хувь нь 10 хүртэл сая төгрөгийн хадгаламжтай, үлдсэн 3-хан хувь нь “томчууд” байгаа гэдгийг УИХ-д албан ёсоор мэдээлсэн. Одоо манай банкнуудын нийт актив 4,089,955,1 сая төгрөг байгаатай харьцуулаад үзэхэд бүх асуудал ойлгомжтой. 100 хүнээс ердөө л 3-хан нь “цатгалан”, үлдсэн 97 нь өлөн зэлмүүр юм уу, өлсгөлөн байхыг дэвшил гэдэг юм байж.
1990 онд манай дундаж цалин 5 доллар байсан бол өнгөрсөн жил анх удаа олон жилийн мөрөөдөл болсон 300 доллар дундаж үзүүлэлт боллоо. Хөдөлмөрийн доод орлогыг төрөөс яг 100 доллароор тогтоов… Сүүлийн арван жилд нэг хүнд ноогдох ДНБ-ийн хэмжээ 4 дахин өссөн нь дэлхийд маш том үсрэнгүй үзүүлэлт юм.
Энд Баабар сүүлийн 20 жилд монголчууд 60 дахин баян болсон гэж шууд нотолж байна. 3-хан хувь баячууд болон 97 хувь болох дундчууд болон ядуучуудынхаа орлогыг “нийлүүлж” нэмж байгаад шууд л нийт хүн амдаа “хуваахаар” ийм тоо гардаг юм. Хэрэв эдийн засаг ярьж хүн амын орлогыг хэлж байгаа бол зарлагыг ч мөн адил ярих зарчимтай. Яагаад энийг ярихгүй байгаа нь их хачирхалтай. Амьдрал үнэхээр хэцүүдэж байгааг амтай болгон ярьж байна. Хүн бүхэнд тодорхой байгаа зүйлийг урвуугаар “нотлох” нь гэмт явдал болно.
Социализмын төгсгөлөөр Улаанбаатарт нийтдээ 3 мянган автомашин хөдөлж байсны ердөө нэг зуу нь хувийнх байлаа. Одоо Улаанбаатар 150 гаруй мянган автомашинтай болжээ. Энэ өсөлт бол харин үнэн. Гэхдээ 1990 онд Монголд 43792 автомашин, үүнээс 7962 суудлын автомашин байсан. Харин 6660 хувийн автомашин байсан юм. Өсөлтийг тоо дарах аргаар “нэмэгдүүлж” огт болохгүй, тэр тусмаа хүн бүхэн мэдэж байхад.
Монголд одоо хоёр сая гар утас ашиглалтанд байна.
Хүн төрөлхтний нийтлэг амжилтыг ганцхан монголын “ардчиллын амжилт” болгож болохгүй байх. 20 жилийн өмнө АНУ болон Баруунд ч гэсэн гар утас нэг их байгаагүй.
Статистик монгол хүн өдөрт 2600 ккалори хоол идэж байгаагийн дотор жилээр бодоход зуун кг мах ноогдож буй нь дэлхийн хамгийн сайн үзүүлэлтийн нэг.
Уг нь хүний идэх хэмжээ огт өөрчлөгддөггүй. Баабар бид хоёр идээд идээд өдөрт 5 кг мах, 10 кг гурил огт идэж чадахгүй нь мэдээжийн хэрэг. Энэ чинь тэгээд ардчиллын амжилт юм биз дээ. Монгол хүн социализмын үед цагаан хоолтон шахуу байж байгаад ардчиллын үед дэлхийн хамгийн сайн “махчин” болсон гэж нотлох нь утгагүй асуудал. Харин 1989 онд 839,1 мянган тн үр тариа хураан авч байсан бол 2009 онд 391,7 мянган тн болжээ. Атрын аян маян хийгээд олсон амжилт нь энэ л дээ. Бид чинь махнаас гадна бас гурил иддэг юм байгаа биз дээ. Бусад үзүүлэлтийг би удахгүй жичид нь ярина.
Дундаж наслалт 3-5 жилээр сунаж, ой хүртлэх хүүхдийн эндэгдэл хэд дахин буурчээ.
За боль доо. 1989 онд 73953 хүүхэд төрж байсан бол 2009 онд 68544 болж буурчээ. 1000 хүнд ногдох төрөлт 1989 онд 36,5 байсан бол 2009 онд 25,1 болсон. 1000 хүнд ногдох хүн амын ердийн цэвэр өсөлт 1989 онд 28.0 хувь байсан бол 2009 онд 19,4 болж буурсан. Үр хөндөлтийг ямар ч хяналтгүй хийхээр чинь хүүхдийн эндэгдэл буурч, хүн ам нийтдээ залуужихаар дундаж наслалт бага зэрэг өсдөг юм байгаа биз дээ.
За нэг иймэрхүү аргаар “ардчиллын амжилт”-ыг харуулах гэвэл огт боломжгүй.
“Ардчиллын” зарим статистик
Нийгмийн өсөж уруудаж байгааг статистик болон бусад судалгааны цогц үзүүлэлтүүдээр нотлодог боловч Баабар шиг ингэж оочин цоочин авах нь “тархи угаах”-аас өөр юм биш. Уг нь би 1989-1990 болон 1999 оны статистик үзүүлэлтүүдийг харьцуулан ардчиллын 10 жилийн ойгоор нийтэлж байсан юм. Бүгдээрээ шахам “амжилтын өвчтэй” байсан болоод уншсан хүн бараг байхгүй. Удахгүй 20 жилийн харьцуулалтыг уншигчиддаа толилуулна гэдгээ амлаж байна. Эрэгцүүлэхэд их сонин байдаг юм. Энэ удаад Баабарын “мэдээгүй” буюу “мартсан” зарим нэг тоо баримт дурдая гэж бодож байна.
Миний судалгаагаар монголчууд бид жилд ердөө л 80 орчим өдөр “ажилладаг” юм. Энэ нь жилийн нийт өдрийн 20 орчим хувь болдог. Харин “жаргана цэнгэнэ” гэдгийг ч ёстой үзүүлээд өгнө шүү дээ.
Өнөөдөр манайд 450 гаруй аялал жуулчлалын компани, 10500 ор бүхий 425 зочид буудал, 537 дэн буудал, 255 жуулчны бааз, 155 амралтын газар, жуулчин тээврийн үйлчилгээний 10 гаруй байгууллага ажилладаг.
2007 оны байдлаар зөвхөн Улаанбаатар хотод л 1665 буудал, сауна, бар, караоке, диско цэнгээний газар байдаг. Энд 6000 гаруй биеэ үнэлэгчид байдаг ч энэ нь ихэд дарсан тоо юм. Харин улсын хэмжээнд 19000 биеэ үнэлэгч, 10000-11000 бэлгийн ижил чиг хандлагатай хүн байдаг болсон. Хар тамхи мансуурах бодис хэрэглэх зуршилтай 900-аад хүн буйгаас гадна энэ нь томоохон сүлжээ болсон.
Эдүгээ архи болон согтууруулах ундаагаар үйлчилдэг хүнсний дэлгүүр, мини болон супермаркетын тоо 3800 гаруйд хүрсэн байна. Үүний дээрээс сар тутам 120-150 дэлгүүр архи согтууруулах ундаа худалдан борлуулах тусгай зөвшөөрөл хүсч өргөдөл гаргадаг.
1989 онд улсын хэмжээнд 6614 гэмт хэрэг гардаг байсан бол 2009 онд 20373 болжээ. Гэмт хэргийн тоог 5-8 дахин дарагдуулдаг нь олон судалгаагаар нотлогдсон байдаг.
1989 онд улсын хэмжээнд нийт 87 хүн амины хэрэг гарч байсан бол одоо 3000 хол гараад явж байна. Бараг дайн болж байна ш дээ, наана чинь ?! Энэ бас дэвшил үү ?!
1991-2006 оны гүйцэтгэлээр Монгол Улс 18 орон, олон улсын байгууллагаас 1 млрд 661 сая ам.долларын зээл авчээ. Мөн 1991 оноос хойш 20 орон, олон улсын байгууллагаас 1 млрд 620 сая ам.долларын буцалтгүй тусламж авсан байна. Үүний дэргэд Орост төлсөн 250 сая ам.долларын өр ёстой хүүхдийн тоглоом байхгүй юу.
Баабар хэдэн жилийн өмнө “Айл гэр болж тоглох амархан, айл гэр болох хэцүү” гэж айлдаж билээ. Эдгээр тоо баримтууд бол “ардчилал” болж тоглосны чинь бодит үр дүн мөн. Одоо ёстой ахиж “тоглуулахгүй”.
Энэ бүхнийг Баабар ганцаараа хийсэн гэж би огт хэлээгүй байна.
Дурдсан тоо баримтууд үнэхээр гол харламаар байгаа боловч миний хувьд ард түмнийхээ ирээдүйд итгэж байна, учир нь бидэнд маш олон боломж бий…
Бид ямар тоглоом юу уу ?
Ноён Баабар тэргүүтэн 20 жил ардчиллын замаар явах ёстой гэж биднийг оюун санааны хувьд “дагуулж давхисан”. Одоо юу вэ ?! “Ардчиллаа” замруулж, завхруулж хаячихаад бурууг нь ард түмэндээ тохож эхэлж байна. Баабарын оюун сэтгэлгээний заль мэх яг энд л эхэлж байна даа…
Шилжилт гэдэг бол юун түрүүн сэтгэлгээний үндсэн өөрчлөлт юм байна. Ийм өөрчлөлт зөвхөн үе солигдсоноор бүтнэ гэдэг нь цаг өнгөрөх тутам улам ойлгомжтой болж байна… Энэ бүхнийг гагцхүү цаг хугацаа л эмчлэнэ…
Манай ард түмэн нэгэнт “сэтгэлгээний” хувьд шинэчлэгдэж өөрчлөгдөөгүй, өөрөөр хэлбэл “ардчиллыг ойлгоогүй” учраас бид ахиад үе солигдтол хүлээх ёстой болж байна. Харин энийг бол заль мэх гэдэг юм. Өөрчлөлтийг балайруулсныг засахад мэдээж цаг хугацаа орно. Гэхдээ энэ бол голлох нөхцөл биш. Хамгийн гол нөхцөл нь балайруулсан болон балайруулж байгаа хүмүүс өөрчлөлтөд саад болохгүй байх ёстой. Энд ардчиллыг хэн завхруулсан бэ гэсэн хамгийн энгийн асуудал үүснэ. Ард түмний ердөө л 3 хувь болох эрх баригчид энэ хариуцлагыг хүлээнэ, хүлээх ч ёстой…
Иргэд өөрснөө учраа олохгүй ч гэсэн төрийн төлөөлөгчдийн мунхаг ойлголтыг мэс заслалын аргаар ч засах бололцоогүй байгаа шүү дээ.
Миний ойлгож байгаагаар шинэ феодалууд эрх мэдлээ хадгалан үлдэх “онолын” шинэ үндэслэл гаргаж ирж байна. Манай иргэд учраа олохгүй байна гэнэ. Харин ч учраа ойлгож, хамаг муу муухайгийн шалтгаан нь төр буюу нэр бүхий эрх баригчид болон намуудыг гэж үзэж байгаа нь бүх төрлийн судалгаагаар нотлогдож байна. Манай иргэд учраа олохгүй байгаа ганцхан асуудал бий. Энэ нь арчаагүй “төрийн төлөөлөгчдийг” яаж орвонгоор нь халж өөрчлөх вэ гэдэгт оршино.
Мэс заслын арга гэдэгт би тодорхой нэр бүхий хүмүүсийг эрх мэдлээс зайлуулах, мөн тэдний “хоргодох газар” болсон тодорхой намуудыг хориглох, төрийн байгууламжийг өөрчлөх асуудлыг ойлгож байна. Ийм мэс заслын арга байвал сайн л биз, яагаад гэвэл “төрийн төлөөлөгчид” дэндүү хэтэрч, даварч, сагаж, сагсуурч байна. “Төрийн төлөөлөгчийн” мунхаг ойлголтыг засахыг ардчилал гэдэг юм.
Ерөөс төрийн тухай дундад зууны үхширмэл ойлголт өнөөгийн бидний ил ба далд ухамсраас салах ч бололцоогүй.
Монголын “төрийг” ганцхан жилийн дотор засч, нийгмийг 3-4 жилийн дотор тогтворжуулах бүрэн боломжтой. Үүнийг эртний үеэс авахуулаад нэн шинэ түүх, мөн системийн цогц шинжилгээ бүрэн нотолдог. Асуудлын учир “дундад зууны үхширмэл ойлголт” ард түмэнд байгаадаа биш, төр нь өөрөө дундад зууных болчихсонд байгаа юм. Энэхүү “дундад зууны төрийг” халахгүй бол өөр юуг халах ёстой гэж ?!
Бид төрөө хайрлан данхайлгаж томруулах тусмаа, ард түмнээ хайрлан энхрийлж цацаж нялах тусмаа нийгмээ улам хорлож, моралийн хувьд ялзруулж, ирээдүйгээ алж байгаагаа өөрснөө анзаардаггүй.
Энэ төр шиг юмыг хайрлаад байгаа хүн Монголд тун цөөхөн, бараг байхгүйтэй адил. Харин Баабар л “хайрлаад” байх шиг байна. Сонгууль дөхөөд л эрх баригчид ард түмнээ “хайрлан нялцганаж” байна даг. Ингэснээрээ тэд Монголын ирээдүйг үнэхээр хорлож байна. Төр нь хулгай хийж, худал хэлэхээ больчихвол нийгэм нь ч зүгээр болчихдог юм. Ноён Баабарт “зөвлөх” үнэхээрийн зовлонтой асуудал боловч социал онолын бүтээлүүд, синергетик зэрэг системийн судалгааны шинэлэг арга зүй, нэн ялангуяа түүхийн гүн ухаан сайн уншиж бай гэж хэлмээр байна…
…Аль болох багыг санаачилж, байгааг улам дордуулалгүй дараа үедээ халаагаа хүлээлгэж өгөх тэр цагийг тэсвэрлэн хүргэвэл хожмын хор холбогдол нь хавьгүй бага байх болно. Дахиад хорьхон жил тэсэх хэрэгтэй байна… Одоо бүр байчихаад “аль болох багыг санаачил” гэж уриалдаг болж байх шив. Ард түмэндээ ингэж уриалдаг улс гүрэн, нийгмийн зүтгэлтэн гэж энэ дэлхийд байхгүй. Харин анхных нь Монгол болж байгаа юм биз дээ.
“Байгааг улам дордуулахгүй” гэдэг “уриа” чинь ёстой утга алга. Үүнээс илүү дордоно гэж хаа байдаг юм ?!
Энэ төрд бодлого гэж угаасаа байхгүй, ямар ч шийдвэр гаргаж чадахгүй байгаа, тэр ч байтугай нийгмээ удирдаж огт чадахгүй нь “нууц” байхаа аль хэдийн больсон. Иймээс одоо эрх баригчдыг бүх нийтээрээ ил тод харааж байна. Ийм атал бүр 20 жил “тэс” гэнэ үү ?!
Юун 20 жил, наад төр чинь 2 жил ч болохгүй. Бид ч яахав, Баабарын үгэнд ороод “тэсэхээр” болж гэхэд наад эрх баригч бүлгүүд чинь шунал, тэнэг хоёроосоо болоод үймүүлэх гээд бэлтгээд л байна ш дээ. Наад зах нь Н.Энхбаяр хүртэл “тэмцэгч” болчихоод давхиж л явна. Үүнийг Баабар сайн мэдэж байгаа…
Миний бодлоор аль болохоор ихийг санаачилж, энэ жорлон шиг байдлаас үтэр түргэн гарах ёстой. Цаг нь ч болж, нөхцөл нь ч болж…
20 жил уриалж уриалж, “дагуулж дагуулж”, одоо бүрэн мухардал, задралд ороод ирэхээрээ ахиад 20 жил “тэс” гэдэг наад “онол” чинь ёстой адгийн үзэл суртал байна.
Баабар мэдээж маш олон “зөв” болон “буруу” зүйл бичдэг. Энэ нь ямар ч хүнд байдаг явдал. Харин ертөнцийг үзэх үзэл, эрхэмлэлийн тогтолцоо, оюун сэтгэхүйн баримжааны том түвшинд түүнийг ингэж орвонгоороо холбирч байхыг би л хувьдаа санахгүй байна. Монголчууд бид Баабарын тоглоом юм уу ?! Тэмц гэхээр нь тэмцдэг, тэс гэхээр нь тэсдэг хөгийн юм гэж огт байдаггүй юм. Тэхдээ бүр ноён Баабарыг 80 шүргэтэл нь “тэсэхдээ” ч яахав дээ…
Бидний үеийнхэн энэ арчаагүй төрийг өөрчилж чадна, чадахгүй бол сөнөнө…Энэ ч гэсэн ерөнхийдөө бас л Баабарын өөрийнх нь л үг шүү дээ…
Судлаач Д.Ганхуяг
25 Сэтгэгдэлүүд
1.
144762. G
2010.02.13 • 13:47 (IP: 196.202.132.182)
BRAVO!
2.
144776. sanal
2010.02.13 • 14:03 (IP: 64.235.211.199)
sain alalts, ta 2! ingeed alaltsad bai!!!
3.
144779. Тодорхой бус
2010.02.13 • 14:13 (IP: 70.8.138.131)
Baabar bol sudlaach bus xolsnii niitlelch , sotsmaa muulj ami amidralaa zaguuldag bolson. 20 jiliin omno sotd dek baisan xyn Kapitalizmiig oilgotol ix zai baina daa. Bidnii yeiinxen gej xeniig xeleed baigaa ni oilgomjgyi. Ganxuyag bol neg yeiinx.
4.
144783. ?
2010.02.13 • 14:19 (IP: 202.179.20.221)
bi 35 tai, Baabar namaig daxin 20 jil tes gesen, 55 taidaa bi yug hyleej naidaj tesex ve, bas minii yr hyyhdyyd, Ygyi bi tesmeergyi baina, bi oorchilmoor baina, temzmeer baina, Baabar chi harin odoogiin idsen hoolondoo xaxaj yxeerei :)
5.
144796. mgl-men
2010.02.13 • 14:35 (IP: 180.149.97.242)
Baabar bol eruuleer setgedeg. Baabar bol soyon gegeeruulegch.
6.
144800. Ts.Ganbold (California)
2010.02.13 • 14:55 (IP: 166.205.138.242)
Hymyysee…Mongolchuudaa tsaana chini tor ergeh gej baina.Ireh sariin 4 nd byh niitiig hamarsan boslog boloh gej bainaa temtsetsgee
7.
144804. zaluu
2010.02.13 • 14:57 (IP: 124.158.86.18)
Baabariig dagaj navsagnah ali esvel tuuniig uchgirgui uzen yadahaa bolih heregtei sh dee ene mongol zaluus. Mongol zaluus uursduu nom unshij, uhaantai baih heregtei sh dee. Odoo bol unshij sudlah bolomj bid bolon Baabariin umnu yag ijil baina shu dee. Ternees yum buhniig tuunii nudeer haraad tuuniigee yariad baih ni uuriin huaan muutai hunii l ajil. Baabar bidentai adilhan hun. Suuliin ued mani hun factiig uuriinhuu sanaagaar zasah geed baidag bolson baina lee. Ene bol ayultai zuil.
8.
144808. korea
2010.02.13 • 15:11 (IP: 121.128.56.129)
ард түмэн тэртэй тэргүй босох л болно харж л байгаарай. тун удахгүй
9.
144819. Баабар далд утгаар Монголчуудыг доромжилдог
2010.02.13 • 15:36 (IP: 202.72.246.37)
Баабар яг л хужаа хүн шиг далд утгаар Монголчуудыг доромжилдог. Хүний сэтгэлийх үхүүлбэл ялж болно гэдэг хятад аргаар л үзээд байгаа хүн. Түүний бичсэн нийтлэлүүдийн ёгт утгыг хэльe
1. Нобeлийн шагнал( энэ шагналыг Баабар дээд зэргээр доромжилсон) -яг энэ үээр Монголын мал аж ахуй газрын хуваарилалтын хичнээн зөв болох талаар эдийн засгын нээлт хийсэн гадаад эрдэмтэн Нобeлийн шагнал авсан юм
2. 68 – энэ нийтлэлийн үэд Хакухо 68 дахь их аварга болсон юм.
3. 51%- яагаад гэвэл Монгол 1 хувиар хяналтаа тогтоодог нь Баабарт таалагддаггүй. Боломж байвал баабар манай юмыг хужаад шилжихийг хүсдэг хүн
Гэх мэт олон юм бий, шалгаад үзээрэй
10.
144820. Дайснаа зөв таницгаая!
2010.02.13 • 15:42 (IP: 202.72.246.37)
Монголд Төр Засгаа эргүүлж болохгүй. Харин зайлуулах хүмүүсийг л тусад нь барьж авах нь зөв .
МАХН-с . М.Энхбoлд, Нямдорж, Барсболд, Бадамжунай
АН-с Элбэгдoрж, Энхсайхан.М, Да. Ганболд, Дорлигжав, П. Очирбат, Баабар, Батхүү.
Эдгээр хүмүүс Монголчуудыг 20 жил доромжилж, Mонголын хөрөнгө газар нутгыг гадныханд шилжүүлэх бүх оролдлогыг хийсээр ирсэн. Эдгээр хүмүүсийг л зайлуулах хэрэгтэй. Тэгвэл Монгол Төрд асар их Тус Дэм болно шүү, Монголчууд аа. Дайснаа зөв таницгаая!
11.
144821. unshigch
2010.02.13 • 15:46 (IP: 92.225.66.86)
Well done! Medehgui zuiliig n meduulj ugch baigaad tani bayarlalaa.
12.
144822. Тодорхой бус
2010.02.13 • 15:48 (IP: 66.218.47.209)
Sanal neg baina.Tom tom bodlogo yarij baasan hudalch hulgaich aluurchin banzal uls turchid,tedniig baraadaj nam dagan tuilshirch zulguidan hooloo ologsod,gudamjind tedend bas uilchlen shudraga tsarailj uls tur hiigchid Mongoliig changaaj baigaa.Hudalch huniig Erunhiilegcheeree yamar ch oligtoi undesten songodoggui baital Mongolchuud songoson.Bid buruutai ch tsag ni irhed aldaagaa amarhan zasaj gants udert buh uls turchdiig hurengiig ni huraaj Gantsad avaachaad chihej chadna.
13.
144831. Тодорхой бус
2010.02.13 • 16:31 (IP: 203.91.114.3)
Баабар худлаа чухал хүн болох гээд шал солиотой, тэнэг юм бичдэг шүү дээ. Өөрийгөө гүн ухаантай гээд байсчихсан баагий шүү дээ.
14.
144834. Khasar
2010.02.13 • 16:41 (IP: 92.248.40.138)
Baabar hyatadiin tagnuul shig sanagdaad baidag yum!!!
15.
144869. korea-d IP: 211.108.126.30-d
2010.02.13 • 19:01 (IP: 124.158.82.137)
korea geed 211.108.126.30 IP-tei gar yamar aimaar buduuleg yum be? Setgegdel tsul haraal baih yum. Zaluu hun iim avgai shug baij bolohgui baihaa. Ali esvel ene mongol bish baihoo.
16.
144888. koread (211.108.126.30)-d
2010.02.13 • 19:56 (IP: 124.47.204.80)
Chi yundaa tegj ih horsood baigaa yum, baabaryn hamaatan n yum uu. Ene setguulch zov l bichsen baina. Mongolchuud 20jild 60 dahin bayajsan gene shuu, ineeh ch bagadna; unen zevuu hurch baina.
17.
144890. zulsar
2010.02.13 • 20:01 (IP: 84.187.221.56)
Bid unuudur hen negniig haraaj doromjilj gutaah bish yamar argaar amarhan hugjih ve? gedgiig l zuv bodoh heregtei ,Baabar bol Baabar ene hun yuu ch bichij bno zaaval ta bidend taalagdah albagui ,durgui bol albadan unshij tsag zavaa ta garzdah hereggui ,hund yalgan tulgah shaardlaga buu tavi…….minii bodloor manai saituudad mongol heliig sain ezemshsen gadnii humuus bidnii ahan duusiig dotroos ni hagalan butargah uudgui sanaag uvurtlun yanz buriin yum bicheed bgaag uguisgeh argagui yum ………….
18.
144896. Od
2010.02.13 • 20:28 (IP: 222.150.128.131)
Санал нийлж байна. Баабар гуай бол одоо агуу их синдромд орчихсон байгаа хүн шиг санагдаад байдгийн. Өөрийн хэдэн найзыг рекламдаад л, сод содон хүний дүр эсгээд л, өөрөөсөө бусдыг үгүйсгэгч.
19.
144901. bold
2010.02.13 • 20:49 (IP: 211.117.96.162)
zevseg bariad temtseh heregtei.uur yamar ch arga baihgui.hairan mongol eh oron,ard tumen mini ih zuderch baina chuu dee.
20.
144911. гэн
2010.02.13 • 21:20 (IP: 202.170.85.7)
Ганхуяг ер нь зөв бичсэн байна. Баабар бол үзэл сурталч ,нийтлэлч хүн. Ганхуяг бол сайн судлаач, ер нь гайгүй улс төрч, бас гэмгүй шудрага гар юм. Өдий хүртэл няц даруулчихгүй байгааг бодоход бас яггүй иргэний зоригтой хүн бололтой. Баабар,Ганхуяг хоёрын дундаас л бид үнэнийг харах юм шигээ. Толгой нь бүрэн эргэчихсэн монголчуудын тархинд та хоёр л юм хийж чадна. Ганхуягаа амлаад байгаа судалгаагаа олон хүнд хүргэж хэлэлцүүл.
21.
144919. Билл
2010.02.13 • 21:42 (IP: 202.170.85.7)
Зэвсэг буу хэрэггүй, Ухаантай зоригтой 100 залуучуудыг тодруулая. Сүүлийн хорин жилийн ардчилал бидэнд их зүйл сургасан. Сонгуулийн хувьсгал ???? Мөнгөнд л хууртаж болохгүй. Заль мэхэнд бугуйлдуулж болохгүй. Бид уудам тэнүүн ухаант удамтай.
22.
144930. ardchlal sunutygei
2010.02.13 • 22:33 (IP: 112.214.112.190)
baasnix ni ardchlal be ardchlal garaad yugaar giigyylsen yum,mgl-oron tyyxendee bgaagyigeer doroitloo enenees ilyy yu xyseev..ushuu udax yum bol xyatadad uusaj alga bolno ene bol ardchlaliin ireedyi…
23.
144936. hwhwh
2010.02.13 • 22:48 (IP: 80.109.114.101)
neree baabar neg bichsen ee martaad araad n shal esreg bolchighson tuuj yavdag, denduu short memory-toi. tuuhiinh n nomiig unshij uzsen , amateur mayagiin, deerees n ooriinhoo bodliig het oruulsan serious bish zuil bna lee.bas nogoo halh goliin baildaan, cholooloh dain-d orolcson humuusiig zugeer suuj baigaad narand tsohiulj sharhdaj baisan ed nar gej bichsen mortloo, 90 onoii huvisgalchid gej ireed l uchirgui magtaad, hehehe, harin uchir aa medehgui heden yum deerees unaj irsen ardchilal gedeg yumiig oorsdoo olsgolon zarlaad avchirchihsan yum shig tenegtej yavdgiig magtsan baisan. herev yag avch uzvel yaag adilhan. baabar burhangui gazariin bumba, bichig medehgui humuustee erdemten yum biz dee
24.
144979. Galdan
2010.02.14 • 01:54 (IP: 69.201.180.202)
Baabariin ene niitleliig unshaad eruul saruul uhaangui, heden avilgalchid, oligarhuud, hyataduudad zoriulj dolignoj bichsen sanagdsan. Monoglchuud bid nar oiriin 20n jild ene toriig suitgesen Huvisgalt nam, Ardchilsan namiin toroos torson terbumtanguud, eh ornoo hyatadad licenz helbereer hudaldsan Mongoliin heden oligarhuudiig shuuh tsag udahgui irnee. Bid odoo hodlohgui bol eh oron mini zaragdaad duuschihsan bain. Havar hurdan bolj eh oron mini shudarga udirdagchtai boloh tsag oirtono baih
25.
144987. ULMEDEH
2010.02.14 • 02:25 (IP: 122.201.20.5)
Ganhuyag yag uneniig bichjee. Harin Baabar bol odoo hulsnii niitlelch bolson n todorhoi bna.
Saturday, February 13, 2010
Friday, February 12, 2010
Хятадын ирээдүйн газрын зураг
Хятадын ирээдүйн газрын зураг http://www.araatan.com/2010/02/blog-post_6756.html
Хятад улс Булаан эзэлж авсан Төвд, Уйгар, Өвөр монголыг чөлөөлбөл ,,,,,
Танд энэ мэдээ таалагдсан гэж найдаж байна. Хүссэн сэтгэгдлээ бичиж үлдээгээрэй
Хятад улс Булаан эзэлж авсан Төвд, Уйгар, Өвөр монголыг чөлөөлбөл ,,,,,
Танд энэ мэдээ таалагдсан гэж найдаж байна. Хүссэн сэтгэгдлээ бичиж үлдээгээрэй
Thursday, February 11, 2010
2010 оны 2-р сарын 14, 15-ны "хоёр ширхэг" шинийн нэгний алинд нь монголчууд Шинэ оноо тэмдэглэвэл зөв бэ?
2010 оны 2-р сарын 14, 15-ны "хоёр ширхэг" шинийн нэгний
алинд нь монголчууд Шинэ оноо тэмдэглэвэл зөв бэ?
Оршил үг
1990 оны “их шуурганаас“ хойш манай улсын нийгэм - эдийн засаг, ялангуяа боловсрол их сүйрлийн ирмэг дээр ирж, хорин жил өнгөрөв. Энэхүү их сүйрлийн нэгэн илрэл нь, “эрдэмтэн мэргэд”, “ид шидтэй хүмүүсийн” тоо, тоймгүй болж, тэдгээрийн “ачаар” сүүлийн арав гаруй жил цаг тооны бичиг олноор хэвлэгдэн гарч, монголчууд гэнэтхэн Шинэ оноо хэзээ тэмдэглэхээ мэдэхээ байв.
Юуны өмнө, эрдэмт өвөг дээдсийн маань зуун зуунаар тоологдох оюун ухааны нэгэн бүтээл болох Одонорон судлал,Одонзурхайг хэсэг бүлэг хүмүүс, сүүлийн арав гаруй жил ард түмэнд ямар байдалтай сурталчилж, ойлгуулахыг оролдож байгааг сонирхоё.
Шинжлэх ухааны тал болох, одоноронсудлалаас хол нэг хэсэг нь Нар-Сарны хөдөлгөөн дээр суурилсан одонзурхайн цаг тооны бичгийг мэргэ төлөгтэй хутган шинжлэх ухааны ямарч үндэслэлгүй, “бүдүүлэг“ түвдүүдийг дууриан “бүдүүлэг “ монголчууд шинэ оноо буруу тэмдэглэж байна хэмээн хариулж сууна.
Энэ бол худал.
Харамсалтай нь шинжлэх ухааны, одоноронсудлалд их ойрхон нэг нь өвөг дээдсээс минь уламжлагдан ирсэн, "Одонорон судлал" хэмээх монгол хэлний нэгэн чимэг болсон нэрийг Астроном (Одны хууль) гэсэн Гереег үгээр солиод зогссонгүй, Одонорон судлалын нэгэн салбар тэнгэрийн эрхсийн физик судалгааны (европ хэлнээ Астрофизик – Одны физик) байрыг солихыг бас л оролдож байна. Зүйрлэж хэлбэл, хүүгээс аав, ээж нь төрөөд зогссонгүй, хүүгээрээ овоглож байгаатай нэгэн адил. Цааш нь Одонорон судлал Нар төвт системийг ашигладаг, харин Одонзурхай Дэлхий төвт системийг тооцоондоо ашигладаг тул буруу гэж хэлж үзсэн билээ. Энэ бүгд бол аргаа барсан зүйл.
Өнөөдөр Одонорон судлалын тэнгэрийн мандал дах эрхсийн байршлыг хэвтээ чигийн болон экваторын координатын системд тооцон боддог. Одонорон судлалын бүх дуран авайнууд зөвхөн энэ хоёр систем дээр тулгуурлан ажилладаг нь зүгээр л Дэлхийн ажиглагчийн хувьд маш тохиромжтой систем учраас тэр.
Энэ нийтлэлд, зөвхөн Дэлхий төвт координатын системийн хүрээнд яриа явагдах болно.
Голын нөгөө эрэг дээр байгаа “эрдэмтэн мэргэд”, “ид шидтэй хүмүүс” Америкийн агаар, сансрын нислэгийн удирдах төвийн (NASA) тооцоотой тэдгээрийн зурлага яв цав таарсан гэж ичих ч үгүй ард түмэнд сурталчилж байлаа (Тэрбиш ба түүний комманд). Энэ бас худал.
Эцэс сүүлд нь, нэгэн “гудамжны этгээд” янхантай зүйрлэн бичсэн нь бичих юмаа олж ядсан төдийгүй өвөг дээдсийн маань оюун ухааны бүтээлийг доромжилж байгаа хэрэг. Түүнд бичих зүйл зөндөө баймаар юм. Жишээ нь, Сарны хөдөлгөөний онолын 100-р гишүүний талаар ч юм уу...
Нийтлэлдээ "Монголчууд хэзээ Шинэ оноо тэмдэглэх нь зөв бэ?", "Яагаад цаг тооны бичигт заримдаа өдөр тасарч, давхарддаг юм бэ?", "Яагаад монголын цаг тооны бичиг хятадынхаас зөрдөг юм бэ?", "Илүү сар гэж юу вэ?" гэх мэт асуултуудад зөвхөн одонзурхай - одонорон судлалын тэнгэрийн механикийн ойлголтын хүрээнд товч хариултыг өгөх болно.
Цаг тооны бичгийн одонорон судлалын үндэс
Нар - Сарны хосломол аливаа цаг тооны бичгийн одонорон судлалын үндэс нь Дэлхийн Нарыг тойрох хөдөлгөөн, Сарны Дэлхийг тойрон эргэх хөдөлгөөн, Дэлхийн тэнхлэгээ эргэх хөдөлгөөн гэсэн гурван үзэгдэл дээр үндэслэгдсэн байдаг.
Нэгдүгээр үзэгдэл
Тэнгэрийн мандалд аливаа эрхэс тэнгэрийн хаяанаас мандан хөөрсөөр, хамгийн өндөртөө гаран, удалгүй доошилсоор жаргадаг. Энэ бол Дэлхийн тэнхлэгээ эргэх хөдөлгөөний тусгал юм. Бүтэн тэнхлэгээ эргэх хугацаа 23 цаг 56 минут 4.1 секунд.
Энэ хугацааг нэг хоног болгон авдаг.
Удаах үзэгдэл
Хүүхэд ахуй наснаасаа бид шөнийн цэлмэг тэнгэрт Дэлхийн дагуул - Сарны арвитал, хомсдлыг ажиглаж ирсэн шүү дээ. Нэгэнтээ, одот тэнгэрт шилжин хөдлөх хавирган Сарны гэрэл ихэссээр тэргэл (бүтэн) Сар болоод, дараа нь багассаар үзэгдэхээ байдаг. Энэ бол Сарны Дэлхийг тойрон эргэх хөдөлгөөний тусгал юм. Сарны Дэлхийг тойрон эргэх хөдөлгөөн, хугацааны хоёр утгыг тодорхойлох боломжийг олгодог. Сар Дэлхийг нэгэн бүтэн тойрон эргэх хугацаа дунджаар 27.32 (27.3217) хоног. Харин нэг тэргэл Сарнаас дараагийн тэргэл Саран болтол дунджаар 29.53 (29.5306) хоног шаардагдана. Эхний тоо нь Дэлхийн ажиглагчийн хувьд, алсын одтой харьцангуй Сарны тойрон эргэх хугацааг хэмжссэн утга бол дараагийн тоо нь Сарны Нартай харьцангуй Дэлхийг тойрон эргэх хугацааны утга болно.
Энгийн жишээн дээр тайлбарлая.
Тухайн сарын тэргэл Сарнаас дараа сарын 13-ны Сар хүртэл Сар маань Дэлхийгээ нэгэнтээ бүтэн тойрсон байна. Харин тэргэл Саран болтол дахин 2.20893 хоног хэрэгтэй. Учир нь Дэлхийн Нарыг тойрох хөдөлгөөнөөс шалтгаалан зөрүү 2.20893 хоногийн дараа Сар “гүйцэж түрүүлэх” мэт хөдөлгөөнийг хийн, тэнгэрийн мандалд, дараагийн тэргэл Сарны байрлалд хүрэлцэн ирдэг юм.
Нэг сарын үргэлжлэх хугацааг дунджаар 29.53 (29.5306) хоног болгон авдаг. Энэ хоёр хугацааг зөвхөн Сарны болон Нар-Сарны хослосон цаг тооны бичигт
сарын хугацааны үндсэн нэгж болгон авдаг.
Гуравдугаар үзэгдэл
Нарыг тойрох Дэлхийн хөдөлгөөн. Бүтэн тойрох хугацаа нь өнөөгийн хэмжилтээр дунджаар 365.2422 хоног. Тэнгэрийн мандалд Наран нэг жилийн хугацаанд шилжин хөдөлдөг билээ. Үнэн хэрэгтээ энэ нь Дэлхийн Нарыг тойрон эргэх хөдөлгөөний тусгал юм. Энэ хугацааг Нарны, Сарны болон Нар-Сарны хослосон цаг тооны бичигт жилийн хугацааны үндсэн нэгж болгон авдаг.
Дэлхийн ард түмний нэг хэсэг нь Нарны үзэгдэх хөдөлгөөн дээр, нөгөө хэсэг нь Сарны үзэгдэх хөдөлгөөн дээр үндэслэн өөр өөрсдийн цаг тооны бичгийг зохион хэрэглэж ирсэн. Харин еврейчүүд, энэтхэгчүүд, түвдүүд, монгол болон хятадууд Нар, Сарны хослосон цаг тооны бичгийг хэрэглэдэг билээ.
Сарны болон Нар, Сарны хослосон цаг тооны бичигт байгаа тоо болгон нь тэнгэрийн мандалд ажиглагдах Нар ба Сарны хөдөлгөөний тухайн хугацааны эгшин дэх байрлалыг харуулж байдаг. Илүү сар, өдөр давтагдах, өдөр тасрах нь Грегорийн календарийг хэрэглэж хэвшсэн хүмүүсийн хувьд утга үгүй мэт боловч мөн чанартаа Дэлхийн Нарыг тойрох, Сарны Дэлхийг тойрон эргэх хөдөлгөөнийг харуулж байдаг.
Алхам алхмаар
Манай Дэлхийтэй төстэй өөр нэгэн гариг өөрийн Нараа 360 хоногт, харин түүний дагуул Сар гаригаа 30 хоногт тус тус жигд тойрон эргэдэг гэж бодъё.
360-ыг 30-д хуваахад үлдэгдэлгүй 12 гарч, тэр гаригийн нэг сар 30 хоногоос, нэг жил нь 360-н хоногоос бүрэлдэх болно.
12 сараас тогтох Сарны цаг тооны бичиг нь Нарны 360-н хоногоос бүрэлдэх цаг тооны бичигтэй тохирон Нар-Сарны “их сайхан” хослосон цаг тооны бичиг зохиогдохсон...
Харин манай гариг дээр нэг жил 365.2422, нэг сар 29.5306 хоног тус тус дунджаар үргэлжилдэг болохыг саяхан бид мэдэж авсан. Дээрх хоёр тоог хуваахад нэг жил
дунджаар 12.37 сартай тэнцэнэ. Бутархай 0.37 “сар” гурван жилд цугларч ойролцоогоор нэг илүү сарыг үүсгэнэ.
Грегорийн календарийн нэг жилийн (365.25) бутархай 0.25 “хоног” дөрвөн жилийн дараа цугларан илүү нэг хоногийг үүсгэдэг. Энэ илүү хоногийг 2-р сард нэмэн, 366 хоногоос бүрэлдэх өндөр жилийг Грегорийн календарт гаргаж авдаг. Харин Монголын Нар - Сарны цаг тооны бичигт илүү сараа дуртай газраа байрлуулдагүй, зөвхөн Нар, Сарны хөдөлгөөнийг үндэслэн тооцоондоо тусгадаг. Ийнхүү монгол, хятадын цаг тооны бичгүүдийн, тухайн жилийн илүү сараас шалтгаалан нэг сарын зөрүүтэй шинэ оноо тэмдэглэдэг болно.
Уламжлалт цаг тооны бичигт (лото-лит) тэнгэрийн мандалд үзэгдэх Нар, Сар болон таван гаригийн байршлын одонзурхайн (мэрэг төлөгтэй бүү андуур) тооцоог зөвхөн багтаадаг байв. Хожим Цаг тооны бичигт Буддын шашны ("религий"-тэй бүү хутган холь) зан үйлийг ихээр тусгадаг болж, улмаар одоноорон, одонзурхайн цаг тооны бичиг гэсэн сонгодог хэлбэрээ алдсан билээ. Үүнээс болж сүүлийн жилүүдэд өөрсдийгөө ”зурхайч”, ”судлаачид” гэж өргөмжилсөн хүмүүс олноор гарч ирэв. Энэ байдал нь сүүлийн арав гаруй жил газар авсаар, улмаар эрдэмтэн өвөг дээдсийнхээ оюун ухааны бүтээл, Монгол улсын тусгаар тогтнолын илэрхийлэл болсон, Цаг тооны бичгээ Чингис хааныхаа нэрээр бамбай хийн, манж-хятадын цаг тооны бичгээр солих дээрээ тулав.
Үүний нэгэн тод жишээ нь, бараг жил бүр “Аль Цагаан сар нь зөв бэ?“ гэж хүмүүс надаас нэг бус удаа асуудаг. Уул нь, “Аль цаг тооллоор бид Цагаан сараа тэмдэглэх нь зөв бэ?“ гэж асуувал зүйтэй юм.(ингэх дээрээ тулах ч гэж дээ)
Эртнээс манай газар нутаг дээр олон үндэстэн ястан аж төрөн, өөр өөрсдийн зан заншлаараа шинэ оноо угтаж ирсэн түүхтэй...
Жишээ нь, монголын Цаг тооны бичгийн сар бүрийн 29-ний өдөр нь хятадын битүүний өдөртэй, харин битүүний өдөр маань хятадын шинийн нэгэнтэй таардаг.
Гайхах зүйлгүй. Ердөө цаг тооны бичгийн тооллын эхлэл нэг өдрийн (хэрэв өдөр тасарч, давтагдаагүй бол) ялгаатай байна гэсэн үг л дээ. Энэ нь, бидний битүүний өдөрт хятадууд шинэ оноо угтаж байдаг.
Өөр жишээг авч үзье.
2001 оны 1-р сарын 24-нд хятадын, 2001 оны 2-р сарын 24-нд манай Шинийн нэгэн тус тус болж байв. Учир нь, бидний цаг тооны бичгийн улирч байгаа жил нь намартаа илүү сартай учраас нэг сарын зөрүү гарч байна.
2007 оны 2-р сарын 18-нд манай болон хятадын шинийн нэгэн, нэг өдөр тохиолдож байсан. Учир нь, улирч байгаа жилийн өвлийн адаг сарын шинийн хоёрон тасарч, бидний тооллын эхлэл нэг өдрөөр хойшилж байна. Хамгийн гол нь Шинийн нэгний Сар 18-ны өдөрт багтан шилжсэн байна.
Энэ жилийн хувьд, Нар - Сарны одонзурхайн тооцоогоор, 2-р сарын 13-нд “битүүн”, 14-нд “шинийн нэгэн”, маргааш нь 15-ны өдөр бас л Шинийн нэгэн болно. Сонирхолтой нь, хоёр оны зааг дээр шинийн нэгний өдөр давтагдаж байна. (дараа жил бас тохиолдоно) Өдөр тасрах, давхардах нь Сарны Дэлхийг эллипс замаар тойрон эргэх жигд бус хөдөлгөөний илрэл гэж эхний ээлжинд ойлговол зохино.
Аль шинийн нэгэнд нь монголчууд бид Шинэ оноо угтах вэ?
Магадгүй ихэнх хүмүүс яагаад хоёр шинийн нэгэн гараад ирсэн юм бэ? гэж гайхан асуух байх. Энэ жил:
нэгд, улирч байгаа жилийн өвлийн адаг сарын 18 тасарч, бидний тооллын эхлэл нэг өдрөөр хойш “татагдав”.
хоёрт, 2-р сарын 13-наас 15-ны хооронд Сар тэнгэрийн мандалд алгуур удаан шилжинэ. Энэ нь 30-ны Сарыг (харагддагсан бол) эхний шинийн 1-ний Сараас ялгах бололцоогүй гэсэн үг юм. Хэдий тийм ч удаах шинийн нэгний Сар Дэлхийрүү ойртох хөдөлгөөнөө эхлэх тул тэнгэрийн мандалд харьцангуй хурдан шилжинэ.
гуравт, өдөр тасрах, давхардах нь Одонзурхайн бодох өдрийн дугаарт харгалзах гариг болон Нар, Сарны хоорондын тухайн цаг хугацааны эгшин дэх өнцөгийн зайн утгуудын шүтэлцээг харуулдаг. Нар-Сарны одонзурхайн тооцоогоор энэ жил эхний битүүний өдөр нэгийн тоо, шинийн нэгний өдөр бас нэгийн тоогоор харгалзан илэрхийлэгдэж байгаа болно.
Тэгвэл аль нэгийн тоог жинхэнэ Шинийн нэгэн гэж үзэх вэ?
Саяхан зурагтаар Гончигсүрэн,Тэрбиш гэдэг хүмүүс, 2010 оны 2-р сарын 14-ний эхний “шинийн нэгэн” Монголын Цагаан сар хэмээн ард олонд нэгэн ойлголтыг өгсөн гэнэ. Энэ нь цаанаа монголын ард түмний уламжлалт Цагаан сарыг манж-хятадын цаг тооны бичгээр тэмдэглүүлэхийг уриалж байгаа хэрэг юм.
Тэгвэл бүгдээрээ Одонорон судлалын тэнгэрийн механикийн аргаар Нар ба Сарны байршлыг тооцсон үр дүнгийн тусламжтай, аль нь Монголын Цагаан сарын жинхэнэ шинийн нэгэн болохыг шалгаж үзье.
Жич: Харьцуулан шалгаж буй Нар, Сарны Дэлхий төвт шар замын хавтгайн координатуудын тэнгэрийн механикийн тооцооны нарийвчлал Нарны уртрагын хувьд манай эриний өмнөх 2000 оноос манай эриний 6000 оны хооронд 1”, Сарны уртрагын хувьд 10” болно. (1” (1 нумын секунд) гэдэг нь тойргийг 3600-д хуваасан нумын өнцөгийн хэмжээ болно)
01. Нар Сарны байршил
Тооцоогоор 2010 оны 2-р сарын 14-ний Улаанбаатарын цагаар 10 цаг 53 минутанд Нар ба Сарны шар замын хавтгайн Дэлхий төвт уртрагууд тэнцэн, ялгавар нь "тэг" болно.
Ийнхүү Нар, Сар, Дэлхийн геометр төвүүдийн сүүдэр (проекц) Дэлхийн тойрог замын хавтгайд нэгэн шулуунд орж ирэх эгшинг монголчууд "битүүний өдөр эхэллээ" гэдэг.
Харин хятадууд, тэднийг дагагчид энэ өдрийг сарын эхний буюу нэгний өдөр болгон авдаг юм. Уул нь дээр үед европчууд битүүний Сарыг "хар бараан Сар" гэж анхандаа нэрлэж байгаад хэзээ ч юм, хэн ч юм бүү мэд дараа нь "шинэ Сар" гэж нэрлээд дасгаж орхиж. Энэ нэр томъёоны өөрчлөлтийн талаар Одонорны түүхийн бичигдэж үлдсэн баримтыг одоохондоо олж хараагүй байна.
Ямар ч байсан энэ өдөр Нар ба Сарны уртрагуудын утгыг үзвэл монголчуудын цаг тоолын "битүүний өдөр" байх нь.
02. Сарны арвитал, хомсдол
Битүүний өдөр Сар энгийн нүдэнд харагдахгүй. Тодорхой хугацааны дараа Сарны шар замын хавтгайн уртраг 12–12.19 градусаар ихсэн, шинийн нэгний Сар эхлэнэ.
Тооцоогоор 2010 оны 2-р сарын 15-ны Улаанбаатарын цагаар 13 цаг 48 минутанд жинхэнэ шинийн нэгний Сар эхлэнэ. Нарийн хавирган Сарыг өдрийн цагаар нэгэнт харах бололцоогүй тул Нар жаргасны дараа яах бол гэдгийг сонирхоё.
Энэ өдөр Улаанбаатар одонорон судлах оргилын хувьд Наран 18 цаг 14 минутанд, Саран 19 цаг 40 минутанд тус тус жаргана.
Тэргэл Сарны гэрэлт талбайг 100% гэж үзвэл, тооцоогоор 18 цаг 14 минутаас 19 цаг 40 минут хүртэл Сар гэрэлт талбай 1.65–1.80% хүртэл арвидсаар жаргана. Монголын говь, хээрийн бүсийн нутгийн хүмүүс тэнгэрийн хаяанд ойрхон орших шинийн нэгний энэхүү “нарийхан хавирган” Сарыг илүү ажиглах бололцоотой. Шинийн нэгний Сарыг харна гэдэг маань Нар-Сарны хослосон цаг тооны бичгийн нэгэн шалгуур нь болдог. (Photo - 01) Харин хүчтэй шалгуур нь Нар, Сарны хиртэлт байдаг. Арвидаж буй Сарны гэрэлт талбайн хэмжээг үзвэл удаах нэгэн нь жинхэнэ шинийн нэгний өдрийг зааж байна.
Ийнхүү Одонорон судлалын тооцоогоор, 2010 оны 2-р сарын 14 үнэн хэрэгтээ Битүүний өдөр, харин 2010 оны 2-р сарын 15 Монголын Цагаан сарын жинхэнэ шинийн нэгний өдөр нь болж байна.
(Photo - 02)
Аль шинийн нэгэнд нь монголчууд бид Шинэ оноо угтах вэ?
Энэ удаа уншигч танаас асууя.
Дотны нөхдөөсөө сураг сонсох нь 2010 оны 2-р сарын 14-ний өдөр монголчууд манж-хятадын тооллоор Цагаан сараа тэмдэглэх нь бололтой.
Түүхийн хуудсыг хайн байж эргүүлэн үзэхэд, монголын цаг тооны бичиг 1027 оныг эхлэлээ болгон авсан байдаг. Архивын нэгэн материал дээр, монголчууд манжийн дарлалын үед төрийн албан хэргийг тэднийхээр, харин эртний уламжлалт өөрсдийн цаг тооны бичгээ зөвхөн хүрээ хийдүүдийн болон ард олны хувийн хэрэгцээнд зориулан ашиглаж байсан тухай өгүүлсэн байлаа...
1911 онд бидний орших, эс оршихийг Орос, Хятад улсууд шийдэж байх тэр хэцүү мөчид, Монгол улсынхаа тусгаар тогтнолын төлөө монголын арван нэгэн төлөөлөгч амиараа дэнчиж, 22 зүйлээс бүрдэх гэрээг батлуулсан билээ. Гурван улсын гэрээний 4-р зүйлд, эрдэмт өвөг дээдсийн минь оюун ухааны дээжсийг харийн халдлагаас хамгаалан, монголын цаг тооны бичгээ хэрхэн авч үлдсэнийг мэдэж болно... (ШУА-ийн Олон улс судлалын хүрээлэнгийн О.Батсайханы “Монголын тусгаар тогтнол ба Хятад, Орос, Монгол гурван улсын 1915 оны гэрээ (1911-1916)” судалгааны бүтээлээс дэлгэрэнгүй танилц)
2011 онд Монголын тусгаар тогтнолын 100 жилийн ой болно..
Манай улсын түр засгийн эрх баригчид Их ойн жилдээ ард түмнийхээ Цагаан сарыг харийн цаг тооны бичгээр арай ч тэмдэглүүлэхгүй байлгүй!
Хэрэв 2010 оны 2-р сарын 14-ний өдөр монголчууд манж-хятадын тооллоор Цагаан сараа тэмдэглэх аваас, энэ нь Монголын тусгаар тогтнолыг сөнөөх гэсэн арчаагүй боловч маш аюултай оролдлогын нэг илрэл болно.
Түүхийн цаг хугацааны хэцүү бэрхийг туулж, бидэнд өвлөгдөн ирсэн Монголын цаг тооны бичгээрээ Цагаан сараа тэмдэглэх нь, тусгаар тогтнолоо хамгаалж ирсэн зоригт баатрууд, эрдэмт өвөг дээдсийнхээ өмнө өвдөг сөхрөн хүлээх бидний ариун үүрэг байх ёстой болов уу!
Франц хүн, суут математикч Анри Пуанкаре (Jules Henri Poincarй 1854 -1912)
нэгэнтээ ингэж хэлсэн байдаг. “...Амьдралын замаар хөнгөн гулсах хоёр арга бий.
Нэг бол бүх зүйлд итгэх, эсвэл бүх зүйлд эргэлзэх. Аль аль нь оюун ухааныг сэтгэх ёстой шаардлагаас нь чөлөөлдөг...”
Эмх замбраагүй энэ олон цаг тооны бичгийг гаргуулсаар, монголын ард түмний оюун ухааны сэтгэх чадварыг нь багалзуурдаж байна уу даа.
Амьдралдаа алддаггүй хүн гэж хаа байлаа. Хэрэв түр засгийн эрх баригчид алдаатай буруу хэлсэн бол ард түмнээсээ уучлал өчин, 2010 оны 2-р сарын 15-ны өдрийг Монголын Цагаан сарын Шинийн Нэгэн мөн гэдгийг зарлах аваас оюун ухаант, эрдэмт дээдсээ хүндэлж байгаагийн нэгэн илрэл болох учиртай. Монголын ард олон ойлгох болно.
Бидэнд жаахан ч гэсэн хугацаа байна
P.S:
1976 -1980 оны хооронд Монголын Пионер сурагчдын ордны дэргэдэх Одонорон судлах дугуйланд Р.Хорлоо (Дорноговь аймгийн Эргэлийн зоо-д төрсөн) багшийн минь санаачлагаар эхэлсэн, Одонзурхайн, Одонорон судлалын тэнгэрийн механикийн суурь судалгааны ажил 2000 оноос Улаанбаатар Одонорон судлах оргил дээр үргэлжлүүлэн хийгдэж байгаа болно...
Улаанбаатар Одонорон судлах оргил,
э.ш.а, Одонорон судлаач Тогоохүүгийн Баяраа
XVII жарны шороон үхэр жилийн өвлийн адаг сарын 24-25
99 04 92 47
алинд нь монголчууд Шинэ оноо тэмдэглэвэл зөв бэ?
Оршил үг
1990 оны “их шуурганаас“ хойш манай улсын нийгэм - эдийн засаг, ялангуяа боловсрол их сүйрлийн ирмэг дээр ирж, хорин жил өнгөрөв. Энэхүү их сүйрлийн нэгэн илрэл нь, “эрдэмтэн мэргэд”, “ид шидтэй хүмүүсийн” тоо, тоймгүй болж, тэдгээрийн “ачаар” сүүлийн арав гаруй жил цаг тооны бичиг олноор хэвлэгдэн гарч, монголчууд гэнэтхэн Шинэ оноо хэзээ тэмдэглэхээ мэдэхээ байв.
Юуны өмнө, эрдэмт өвөг дээдсийн маань зуун зуунаар тоологдох оюун ухааны нэгэн бүтээл болох Одонорон судлал,Одонзурхайг хэсэг бүлэг хүмүүс, сүүлийн арав гаруй жил ард түмэнд ямар байдалтай сурталчилж, ойлгуулахыг оролдож байгааг сонирхоё.
Шинжлэх ухааны тал болох, одоноронсудлалаас хол нэг хэсэг нь Нар-Сарны хөдөлгөөн дээр суурилсан одонзурхайн цаг тооны бичгийг мэргэ төлөгтэй хутган шинжлэх ухааны ямарч үндэслэлгүй, “бүдүүлэг“ түвдүүдийг дууриан “бүдүүлэг “ монголчууд шинэ оноо буруу тэмдэглэж байна хэмээн хариулж сууна.
Энэ бол худал.
Харамсалтай нь шинжлэх ухааны, одоноронсудлалд их ойрхон нэг нь өвөг дээдсээс минь уламжлагдан ирсэн, "Одонорон судлал" хэмээх монгол хэлний нэгэн чимэг болсон нэрийг Астроном (Одны хууль) гэсэн Гереег үгээр солиод зогссонгүй, Одонорон судлалын нэгэн салбар тэнгэрийн эрхсийн физик судалгааны (европ хэлнээ Астрофизик – Одны физик) байрыг солихыг бас л оролдож байна. Зүйрлэж хэлбэл, хүүгээс аав, ээж нь төрөөд зогссонгүй, хүүгээрээ овоглож байгаатай нэгэн адил. Цааш нь Одонорон судлал Нар төвт системийг ашигладаг, харин Одонзурхай Дэлхий төвт системийг тооцоондоо ашигладаг тул буруу гэж хэлж үзсэн билээ. Энэ бүгд бол аргаа барсан зүйл.
Өнөөдөр Одонорон судлалын тэнгэрийн мандал дах эрхсийн байршлыг хэвтээ чигийн болон экваторын координатын системд тооцон боддог. Одонорон судлалын бүх дуран авайнууд зөвхөн энэ хоёр систем дээр тулгуурлан ажилладаг нь зүгээр л Дэлхийн ажиглагчийн хувьд маш тохиромжтой систем учраас тэр.
Энэ нийтлэлд, зөвхөн Дэлхий төвт координатын системийн хүрээнд яриа явагдах болно.
Голын нөгөө эрэг дээр байгаа “эрдэмтэн мэргэд”, “ид шидтэй хүмүүс” Америкийн агаар, сансрын нислэгийн удирдах төвийн (NASA) тооцоотой тэдгээрийн зурлага яв цав таарсан гэж ичих ч үгүй ард түмэнд сурталчилж байлаа (Тэрбиш ба түүний комманд). Энэ бас худал.
Эцэс сүүлд нь, нэгэн “гудамжны этгээд” янхантай зүйрлэн бичсэн нь бичих юмаа олж ядсан төдийгүй өвөг дээдсийн маань оюун ухааны бүтээлийг доромжилж байгаа хэрэг. Түүнд бичих зүйл зөндөө баймаар юм. Жишээ нь, Сарны хөдөлгөөний онолын 100-р гишүүний талаар ч юм уу...
Нийтлэлдээ "Монголчууд хэзээ Шинэ оноо тэмдэглэх нь зөв бэ?", "Яагаад цаг тооны бичигт заримдаа өдөр тасарч, давхарддаг юм бэ?", "Яагаад монголын цаг тооны бичиг хятадынхаас зөрдөг юм бэ?", "Илүү сар гэж юу вэ?" гэх мэт асуултуудад зөвхөн одонзурхай - одонорон судлалын тэнгэрийн механикийн ойлголтын хүрээнд товч хариултыг өгөх болно.
Цаг тооны бичгийн одонорон судлалын үндэс
Нар - Сарны хосломол аливаа цаг тооны бичгийн одонорон судлалын үндэс нь Дэлхийн Нарыг тойрох хөдөлгөөн, Сарны Дэлхийг тойрон эргэх хөдөлгөөн, Дэлхийн тэнхлэгээ эргэх хөдөлгөөн гэсэн гурван үзэгдэл дээр үндэслэгдсэн байдаг.
Нэгдүгээр үзэгдэл
Тэнгэрийн мандалд аливаа эрхэс тэнгэрийн хаяанаас мандан хөөрсөөр, хамгийн өндөртөө гаран, удалгүй доошилсоор жаргадаг. Энэ бол Дэлхийн тэнхлэгээ эргэх хөдөлгөөний тусгал юм. Бүтэн тэнхлэгээ эргэх хугацаа 23 цаг 56 минут 4.1 секунд.
Энэ хугацааг нэг хоног болгон авдаг.
Удаах үзэгдэл
Хүүхэд ахуй наснаасаа бид шөнийн цэлмэг тэнгэрт Дэлхийн дагуул - Сарны арвитал, хомсдлыг ажиглаж ирсэн шүү дээ. Нэгэнтээ, одот тэнгэрт шилжин хөдлөх хавирган Сарны гэрэл ихэссээр тэргэл (бүтэн) Сар болоод, дараа нь багассаар үзэгдэхээ байдаг. Энэ бол Сарны Дэлхийг тойрон эргэх хөдөлгөөний тусгал юм. Сарны Дэлхийг тойрон эргэх хөдөлгөөн, хугацааны хоёр утгыг тодорхойлох боломжийг олгодог. Сар Дэлхийг нэгэн бүтэн тойрон эргэх хугацаа дунджаар 27.32 (27.3217) хоног. Харин нэг тэргэл Сарнаас дараагийн тэргэл Саран болтол дунджаар 29.53 (29.5306) хоног шаардагдана. Эхний тоо нь Дэлхийн ажиглагчийн хувьд, алсын одтой харьцангуй Сарны тойрон эргэх хугацааг хэмжссэн утга бол дараагийн тоо нь Сарны Нартай харьцангуй Дэлхийг тойрон эргэх хугацааны утга болно.
Энгийн жишээн дээр тайлбарлая.
Тухайн сарын тэргэл Сарнаас дараа сарын 13-ны Сар хүртэл Сар маань Дэлхийгээ нэгэнтээ бүтэн тойрсон байна. Харин тэргэл Саран болтол дахин 2.20893 хоног хэрэгтэй. Учир нь Дэлхийн Нарыг тойрох хөдөлгөөнөөс шалтгаалан зөрүү 2.20893 хоногийн дараа Сар “гүйцэж түрүүлэх” мэт хөдөлгөөнийг хийн, тэнгэрийн мандалд, дараагийн тэргэл Сарны байрлалд хүрэлцэн ирдэг юм.
Нэг сарын үргэлжлэх хугацааг дунджаар 29.53 (29.5306) хоног болгон авдаг. Энэ хоёр хугацааг зөвхөн Сарны болон Нар-Сарны хослосон цаг тооны бичигт
сарын хугацааны үндсэн нэгж болгон авдаг.
Гуравдугаар үзэгдэл
Нарыг тойрох Дэлхийн хөдөлгөөн. Бүтэн тойрох хугацаа нь өнөөгийн хэмжилтээр дунджаар 365.2422 хоног. Тэнгэрийн мандалд Наран нэг жилийн хугацаанд шилжин хөдөлдөг билээ. Үнэн хэрэгтээ энэ нь Дэлхийн Нарыг тойрон эргэх хөдөлгөөний тусгал юм. Энэ хугацааг Нарны, Сарны болон Нар-Сарны хослосон цаг тооны бичигт жилийн хугацааны үндсэн нэгж болгон авдаг.
Дэлхийн ард түмний нэг хэсэг нь Нарны үзэгдэх хөдөлгөөн дээр, нөгөө хэсэг нь Сарны үзэгдэх хөдөлгөөн дээр үндэслэн өөр өөрсдийн цаг тооны бичгийг зохион хэрэглэж ирсэн. Харин еврейчүүд, энэтхэгчүүд, түвдүүд, монгол болон хятадууд Нар, Сарны хослосон цаг тооны бичгийг хэрэглэдэг билээ.
Сарны болон Нар, Сарны хослосон цаг тооны бичигт байгаа тоо болгон нь тэнгэрийн мандалд ажиглагдах Нар ба Сарны хөдөлгөөний тухайн хугацааны эгшин дэх байрлалыг харуулж байдаг. Илүү сар, өдөр давтагдах, өдөр тасрах нь Грегорийн календарийг хэрэглэж хэвшсэн хүмүүсийн хувьд утга үгүй мэт боловч мөн чанартаа Дэлхийн Нарыг тойрох, Сарны Дэлхийг тойрон эргэх хөдөлгөөнийг харуулж байдаг.
Алхам алхмаар
Манай Дэлхийтэй төстэй өөр нэгэн гариг өөрийн Нараа 360 хоногт, харин түүний дагуул Сар гаригаа 30 хоногт тус тус жигд тойрон эргэдэг гэж бодъё.
360-ыг 30-д хуваахад үлдэгдэлгүй 12 гарч, тэр гаригийн нэг сар 30 хоногоос, нэг жил нь 360-н хоногоос бүрэлдэх болно.
12 сараас тогтох Сарны цаг тооны бичиг нь Нарны 360-н хоногоос бүрэлдэх цаг тооны бичигтэй тохирон Нар-Сарны “их сайхан” хослосон цаг тооны бичиг зохиогдохсон...
Харин манай гариг дээр нэг жил 365.2422, нэг сар 29.5306 хоног тус тус дунджаар үргэлжилдэг болохыг саяхан бид мэдэж авсан. Дээрх хоёр тоог хуваахад нэг жил
дунджаар 12.37 сартай тэнцэнэ. Бутархай 0.37 “сар” гурван жилд цугларч ойролцоогоор нэг илүү сарыг үүсгэнэ.
Грегорийн календарийн нэг жилийн (365.25) бутархай 0.25 “хоног” дөрвөн жилийн дараа цугларан илүү нэг хоногийг үүсгэдэг. Энэ илүү хоногийг 2-р сард нэмэн, 366 хоногоос бүрэлдэх өндөр жилийг Грегорийн календарт гаргаж авдаг. Харин Монголын Нар - Сарны цаг тооны бичигт илүү сараа дуртай газраа байрлуулдагүй, зөвхөн Нар, Сарны хөдөлгөөнийг үндэслэн тооцоондоо тусгадаг. Ийнхүү монгол, хятадын цаг тооны бичгүүдийн, тухайн жилийн илүү сараас шалтгаалан нэг сарын зөрүүтэй шинэ оноо тэмдэглэдэг болно.
Уламжлалт цаг тооны бичигт (лото-лит) тэнгэрийн мандалд үзэгдэх Нар, Сар болон таван гаригийн байршлын одонзурхайн (мэрэг төлөгтэй бүү андуур) тооцоог зөвхөн багтаадаг байв. Хожим Цаг тооны бичигт Буддын шашны ("религий"-тэй бүү хутган холь) зан үйлийг ихээр тусгадаг болж, улмаар одоноорон, одонзурхайн цаг тооны бичиг гэсэн сонгодог хэлбэрээ алдсан билээ. Үүнээс болж сүүлийн жилүүдэд өөрсдийгөө ”зурхайч”, ”судлаачид” гэж өргөмжилсөн хүмүүс олноор гарч ирэв. Энэ байдал нь сүүлийн арав гаруй жил газар авсаар, улмаар эрдэмтэн өвөг дээдсийнхээ оюун ухааны бүтээл, Монгол улсын тусгаар тогтнолын илэрхийлэл болсон, Цаг тооны бичгээ Чингис хааныхаа нэрээр бамбай хийн, манж-хятадын цаг тооны бичгээр солих дээрээ тулав.
Үүний нэгэн тод жишээ нь, бараг жил бүр “Аль Цагаан сар нь зөв бэ?“ гэж хүмүүс надаас нэг бус удаа асуудаг. Уул нь, “Аль цаг тооллоор бид Цагаан сараа тэмдэглэх нь зөв бэ?“ гэж асуувал зүйтэй юм.(ингэх дээрээ тулах ч гэж дээ)
Эртнээс манай газар нутаг дээр олон үндэстэн ястан аж төрөн, өөр өөрсдийн зан заншлаараа шинэ оноо угтаж ирсэн түүхтэй...
Жишээ нь, монголын Цаг тооны бичгийн сар бүрийн 29-ний өдөр нь хятадын битүүний өдөртэй, харин битүүний өдөр маань хятадын шинийн нэгэнтэй таардаг.
Гайхах зүйлгүй. Ердөө цаг тооны бичгийн тооллын эхлэл нэг өдрийн (хэрэв өдөр тасарч, давтагдаагүй бол) ялгаатай байна гэсэн үг л дээ. Энэ нь, бидний битүүний өдөрт хятадууд шинэ оноо угтаж байдаг.
Өөр жишээг авч үзье.
2001 оны 1-р сарын 24-нд хятадын, 2001 оны 2-р сарын 24-нд манай Шинийн нэгэн тус тус болж байв. Учир нь, бидний цаг тооны бичгийн улирч байгаа жил нь намартаа илүү сартай учраас нэг сарын зөрүү гарч байна.
2007 оны 2-р сарын 18-нд манай болон хятадын шинийн нэгэн, нэг өдөр тохиолдож байсан. Учир нь, улирч байгаа жилийн өвлийн адаг сарын шинийн хоёрон тасарч, бидний тооллын эхлэл нэг өдрөөр хойшилж байна. Хамгийн гол нь Шинийн нэгний Сар 18-ны өдөрт багтан шилжсэн байна.
Энэ жилийн хувьд, Нар - Сарны одонзурхайн тооцоогоор, 2-р сарын 13-нд “битүүн”, 14-нд “шинийн нэгэн”, маргааш нь 15-ны өдөр бас л Шинийн нэгэн болно. Сонирхолтой нь, хоёр оны зааг дээр шинийн нэгний өдөр давтагдаж байна. (дараа жил бас тохиолдоно) Өдөр тасрах, давхардах нь Сарны Дэлхийг эллипс замаар тойрон эргэх жигд бус хөдөлгөөний илрэл гэж эхний ээлжинд ойлговол зохино.
Аль шинийн нэгэнд нь монголчууд бид Шинэ оноо угтах вэ?
Магадгүй ихэнх хүмүүс яагаад хоёр шинийн нэгэн гараад ирсэн юм бэ? гэж гайхан асуух байх. Энэ жил:
нэгд, улирч байгаа жилийн өвлийн адаг сарын 18 тасарч, бидний тооллын эхлэл нэг өдрөөр хойш “татагдав”.
хоёрт, 2-р сарын 13-наас 15-ны хооронд Сар тэнгэрийн мандалд алгуур удаан шилжинэ. Энэ нь 30-ны Сарыг (харагддагсан бол) эхний шинийн 1-ний Сараас ялгах бололцоогүй гэсэн үг юм. Хэдий тийм ч удаах шинийн нэгний Сар Дэлхийрүү ойртох хөдөлгөөнөө эхлэх тул тэнгэрийн мандалд харьцангуй хурдан шилжинэ.
гуравт, өдөр тасрах, давхардах нь Одонзурхайн бодох өдрийн дугаарт харгалзах гариг болон Нар, Сарны хоорондын тухайн цаг хугацааны эгшин дэх өнцөгийн зайн утгуудын шүтэлцээг харуулдаг. Нар-Сарны одонзурхайн тооцоогоор энэ жил эхний битүүний өдөр нэгийн тоо, шинийн нэгний өдөр бас нэгийн тоогоор харгалзан илэрхийлэгдэж байгаа болно.
Тэгвэл аль нэгийн тоог жинхэнэ Шинийн нэгэн гэж үзэх вэ?
Саяхан зурагтаар Гончигсүрэн,Тэрбиш гэдэг хүмүүс, 2010 оны 2-р сарын 14-ний эхний “шинийн нэгэн” Монголын Цагаан сар хэмээн ард олонд нэгэн ойлголтыг өгсөн гэнэ. Энэ нь цаанаа монголын ард түмний уламжлалт Цагаан сарыг манж-хятадын цаг тооны бичгээр тэмдэглүүлэхийг уриалж байгаа хэрэг юм.
Тэгвэл бүгдээрээ Одонорон судлалын тэнгэрийн механикийн аргаар Нар ба Сарны байршлыг тооцсон үр дүнгийн тусламжтай, аль нь Монголын Цагаан сарын жинхэнэ шинийн нэгэн болохыг шалгаж үзье.
Жич: Харьцуулан шалгаж буй Нар, Сарны Дэлхий төвт шар замын хавтгайн координатуудын тэнгэрийн механикийн тооцооны нарийвчлал Нарны уртрагын хувьд манай эриний өмнөх 2000 оноос манай эриний 6000 оны хооронд 1”, Сарны уртрагын хувьд 10” болно. (1” (1 нумын секунд) гэдэг нь тойргийг 3600-д хуваасан нумын өнцөгийн хэмжээ болно)
01. Нар Сарны байршил
Тооцоогоор 2010 оны 2-р сарын 14-ний Улаанбаатарын цагаар 10 цаг 53 минутанд Нар ба Сарны шар замын хавтгайн Дэлхий төвт уртрагууд тэнцэн, ялгавар нь "тэг" болно.
Ийнхүү Нар, Сар, Дэлхийн геометр төвүүдийн сүүдэр (проекц) Дэлхийн тойрог замын хавтгайд нэгэн шулуунд орж ирэх эгшинг монголчууд "битүүний өдөр эхэллээ" гэдэг.
Харин хятадууд, тэднийг дагагчид энэ өдрийг сарын эхний буюу нэгний өдөр болгон авдаг юм. Уул нь дээр үед европчууд битүүний Сарыг "хар бараан Сар" гэж анхандаа нэрлэж байгаад хэзээ ч юм, хэн ч юм бүү мэд дараа нь "шинэ Сар" гэж нэрлээд дасгаж орхиж. Энэ нэр томъёоны өөрчлөлтийн талаар Одонорны түүхийн бичигдэж үлдсэн баримтыг одоохондоо олж хараагүй байна.
Ямар ч байсан энэ өдөр Нар ба Сарны уртрагуудын утгыг үзвэл монголчуудын цаг тоолын "битүүний өдөр" байх нь.
02. Сарны арвитал, хомсдол
Битүүний өдөр Сар энгийн нүдэнд харагдахгүй. Тодорхой хугацааны дараа Сарны шар замын хавтгайн уртраг 12–12.19 градусаар ихсэн, шинийн нэгний Сар эхлэнэ.
Тооцоогоор 2010 оны 2-р сарын 15-ны Улаанбаатарын цагаар 13 цаг 48 минутанд жинхэнэ шинийн нэгний Сар эхлэнэ. Нарийн хавирган Сарыг өдрийн цагаар нэгэнт харах бололцоогүй тул Нар жаргасны дараа яах бол гэдгийг сонирхоё.
Энэ өдөр Улаанбаатар одонорон судлах оргилын хувьд Наран 18 цаг 14 минутанд, Саран 19 цаг 40 минутанд тус тус жаргана.
Тэргэл Сарны гэрэлт талбайг 100% гэж үзвэл, тооцоогоор 18 цаг 14 минутаас 19 цаг 40 минут хүртэл Сар гэрэлт талбай 1.65–1.80% хүртэл арвидсаар жаргана. Монголын говь, хээрийн бүсийн нутгийн хүмүүс тэнгэрийн хаяанд ойрхон орших шинийн нэгний энэхүү “нарийхан хавирган” Сарыг илүү ажиглах бололцоотой. Шинийн нэгний Сарыг харна гэдэг маань Нар-Сарны хослосон цаг тооны бичгийн нэгэн шалгуур нь болдог. (Photo - 01) Харин хүчтэй шалгуур нь Нар, Сарны хиртэлт байдаг. Арвидаж буй Сарны гэрэлт талбайн хэмжээг үзвэл удаах нэгэн нь жинхэнэ шинийн нэгний өдрийг зааж байна.
Ийнхүү Одонорон судлалын тооцоогоор, 2010 оны 2-р сарын 14 үнэн хэрэгтээ Битүүний өдөр, харин 2010 оны 2-р сарын 15 Монголын Цагаан сарын жинхэнэ шинийн нэгний өдөр нь болж байна.
(Photo - 02)
Аль шинийн нэгэнд нь монголчууд бид Шинэ оноо угтах вэ?
Энэ удаа уншигч танаас асууя.
Дотны нөхдөөсөө сураг сонсох нь 2010 оны 2-р сарын 14-ний өдөр монголчууд манж-хятадын тооллоор Цагаан сараа тэмдэглэх нь бололтой.
Түүхийн хуудсыг хайн байж эргүүлэн үзэхэд, монголын цаг тооны бичиг 1027 оныг эхлэлээ болгон авсан байдаг. Архивын нэгэн материал дээр, монголчууд манжийн дарлалын үед төрийн албан хэргийг тэднийхээр, харин эртний уламжлалт өөрсдийн цаг тооны бичгээ зөвхөн хүрээ хийдүүдийн болон ард олны хувийн хэрэгцээнд зориулан ашиглаж байсан тухай өгүүлсэн байлаа...
1911 онд бидний орших, эс оршихийг Орос, Хятад улсууд шийдэж байх тэр хэцүү мөчид, Монгол улсынхаа тусгаар тогтнолын төлөө монголын арван нэгэн төлөөлөгч амиараа дэнчиж, 22 зүйлээс бүрдэх гэрээг батлуулсан билээ. Гурван улсын гэрээний 4-р зүйлд, эрдэмт өвөг дээдсийн минь оюун ухааны дээжсийг харийн халдлагаас хамгаалан, монголын цаг тооны бичгээ хэрхэн авч үлдсэнийг мэдэж болно... (ШУА-ийн Олон улс судлалын хүрээлэнгийн О.Батсайханы “Монголын тусгаар тогтнол ба Хятад, Орос, Монгол гурван улсын 1915 оны гэрээ (1911-1916)” судалгааны бүтээлээс дэлгэрэнгүй танилц)
2011 онд Монголын тусгаар тогтнолын 100 жилийн ой болно..
Манай улсын түр засгийн эрх баригчид Их ойн жилдээ ард түмнийхээ Цагаан сарыг харийн цаг тооны бичгээр арай ч тэмдэглүүлэхгүй байлгүй!
Хэрэв 2010 оны 2-р сарын 14-ний өдөр монголчууд манж-хятадын тооллоор Цагаан сараа тэмдэглэх аваас, энэ нь Монголын тусгаар тогтнолыг сөнөөх гэсэн арчаагүй боловч маш аюултай оролдлогын нэг илрэл болно.
Түүхийн цаг хугацааны хэцүү бэрхийг туулж, бидэнд өвлөгдөн ирсэн Монголын цаг тооны бичгээрээ Цагаан сараа тэмдэглэх нь, тусгаар тогтнолоо хамгаалж ирсэн зоригт баатрууд, эрдэмт өвөг дээдсийнхээ өмнө өвдөг сөхрөн хүлээх бидний ариун үүрэг байх ёстой болов уу!
Франц хүн, суут математикч Анри Пуанкаре (Jules Henri Poincarй 1854 -1912)
нэгэнтээ ингэж хэлсэн байдаг. “...Амьдралын замаар хөнгөн гулсах хоёр арга бий.
Нэг бол бүх зүйлд итгэх, эсвэл бүх зүйлд эргэлзэх. Аль аль нь оюун ухааныг сэтгэх ёстой шаардлагаас нь чөлөөлдөг...”
Эмх замбраагүй энэ олон цаг тооны бичгийг гаргуулсаар, монголын ард түмний оюун ухааны сэтгэх чадварыг нь багалзуурдаж байна уу даа.
Амьдралдаа алддаггүй хүн гэж хаа байлаа. Хэрэв түр засгийн эрх баригчид алдаатай буруу хэлсэн бол ард түмнээсээ уучлал өчин, 2010 оны 2-р сарын 15-ны өдрийг Монголын Цагаан сарын Шинийн Нэгэн мөн гэдгийг зарлах аваас оюун ухаант, эрдэмт дээдсээ хүндэлж байгаагийн нэгэн илрэл болох учиртай. Монголын ард олон ойлгох болно.
Бидэнд жаахан ч гэсэн хугацаа байна
P.S:
1976 -1980 оны хооронд Монголын Пионер сурагчдын ордны дэргэдэх Одонорон судлах дугуйланд Р.Хорлоо (Дорноговь аймгийн Эргэлийн зоо-д төрсөн) багшийн минь санаачлагаар эхэлсэн, Одонзурхайн, Одонорон судлалын тэнгэрийн механикийн суурь судалгааны ажил 2000 оноос Улаанбаатар Одонорон судлах оргил дээр үргэлжлүүлэн хийгдэж байгаа болно...
Улаанбаатар Одонорон судлах оргил,
э.ш.а, Одонорон судлаач Тогоохүүгийн Баяраа
XVII жарны шороон үхэр жилийн өвлийн адаг сарын 24-25
99 04 92 47
Thursday, January 7, 2010
Монголоо муулж харийнханд бөхөлзөгсдөд!!!
Монголоо муулж харийнханд бөхөлзөгсдөд!!!
1998 он Болор цом. О.Дашбалбар
Монгол минь үхэхийг чи үзэхгүй
Морьд минь цуцахыг чи үзэхгүй
Мэргэд минь цөөрөхийг чи үзэхгүй
Мэлмий минь цочрохыг чи үзэхгүй
Түүх минь мартагдахыг чи үзэхгүй
Түмэн минь мөхөхийг чи үзэхгүй
Үнэн минь алдрахыг чи үзэхгүй
Үлгэр минь дуусахыг чи үзэхгүй
Төрөл минь тасрахыг чи үзэхгүй
Соёмбо минь бүдгэрэхийг чи үзэхгүй
Соёл минь солигдохыг чи үзэхгүй
Онон минь ширгэхийг чи үзэхгүй
Олон минь зовохыг чи үзэхгүй
Хэнтий минь намсахыг чи үзэхгүй
Хэрлэн минь татрахыг чи үзэхгүй
Хийморь минь доройтохыг чи үзэхгүй
Хойморь минь ханхайхыг чи үзэхгүй
Сүлд минь унахыг чи узэхгүй
Сүнс минь дээшлэхийг чи үзэхгүй
Сэтгэл минь сэвтэхийг чи үзэхгүй
Сэрэмж минь алдрахыг чи үзэхгүй
Ухаан минь самуурахыг чи үзэхгүй
Учирсан минь салахыг чи үзэхгүй
Эв минь эвдрэхийг чи үзэхгүй
Эзэн минь залрахыг чи үзэхгүй
Дуу минь саарахыг чи үзэхгүй
Дуулиан минь тасрахыг чи үзэхгүй
Балчиг шавар дундаас нь
Бадамляньхуа ургадаг юм
Баруун шугуй дунд нь
Цагаан хус хяралздаг юм
Хогтой агаар дунд нь
Сэржигнэнхэн дэлбээлдэг юм
Хогийн өвсөн дунд нь
Алтан харгана туяардаг юм.
Олон тэнэгүүд дундаас нь
Цэцэн мэргэд нь төрдөг юм
Овоохой бор гэрт нь
Хүчит суутнууд төрдөг юм
Орчлонгийн жам
Гутарч гунихийн хэрэггүй
Орог саарал мананг дэвтээж
Саран туяардаг юм
Харанхуй шөнийн тэнгэрт
Одод хүчтэй гэрэлтдэг
Хангайн уулын тагтанд
Вансэмбэрүү ургадаг
Өвс ногооноос зайдуу
Өнө мөнхийн зэвэргэн салхинд
Гундуухан байж ургадаг
Амьдралын хар бараанаас
Гэрэл гэгээг нь ялгасан
Азтай тэр хүн
Алсын замд гундахгүй
Ертөнцийн эгэл амьдралаас
Зөв замыг сонгосон
Ерөөлтэй тэр хүнд
Аяны олз алдахгүй
Харанхуй дунд гэрэлтдэг зул гэж байдаг
Хамгийн дундаас тодордог хутагт гэж байдаг
Даваа хэдий өргөн ч
Гаталж чадсан нь ялж байдаг
Бүргэд болжмороос айдаггүй шиг
Хорвоогоос би айхгүй
Арслан гөрөөснөөс айдаггүй шиг
Үхлээс би айхгүй
Аав нь хүүгээсээ айдаггүй шиг
Үнэнээс би айхгүй.
1998 он Болор цом. О.Дашбалбар
Монгол минь үхэхийг чи үзэхгүй
Морьд минь цуцахыг чи үзэхгүй
Мэргэд минь цөөрөхийг чи үзэхгүй
Мэлмий минь цочрохыг чи үзэхгүй
Түүх минь мартагдахыг чи үзэхгүй
Түмэн минь мөхөхийг чи үзэхгүй
Үнэн минь алдрахыг чи үзэхгүй
Үлгэр минь дуусахыг чи үзэхгүй
Төрөл минь тасрахыг чи үзэхгүй
Соёмбо минь бүдгэрэхийг чи үзэхгүй
Соёл минь солигдохыг чи үзэхгүй
Онон минь ширгэхийг чи үзэхгүй
Олон минь зовохыг чи үзэхгүй
Хэнтий минь намсахыг чи үзэхгүй
Хэрлэн минь татрахыг чи үзэхгүй
Хийморь минь доройтохыг чи үзэхгүй
Хойморь минь ханхайхыг чи үзэхгүй
Сүлд минь унахыг чи узэхгүй
Сүнс минь дээшлэхийг чи үзэхгүй
Сэтгэл минь сэвтэхийг чи үзэхгүй
Сэрэмж минь алдрахыг чи үзэхгүй
Ухаан минь самуурахыг чи үзэхгүй
Учирсан минь салахыг чи үзэхгүй
Эв минь эвдрэхийг чи үзэхгүй
Эзэн минь залрахыг чи үзэхгүй
Дуу минь саарахыг чи үзэхгүй
Дуулиан минь тасрахыг чи үзэхгүй
Балчиг шавар дундаас нь
Бадамляньхуа ургадаг юм
Баруун шугуй дунд нь
Цагаан хус хяралздаг юм
Хогтой агаар дунд нь
Сэржигнэнхэн дэлбээлдэг юм
Хогийн өвсөн дунд нь
Алтан харгана туяардаг юм.
Олон тэнэгүүд дундаас нь
Цэцэн мэргэд нь төрдөг юм
Овоохой бор гэрт нь
Хүчит суутнууд төрдөг юм
Орчлонгийн жам
Гутарч гунихийн хэрэггүй
Орог саарал мананг дэвтээж
Саран туяардаг юм
Харанхуй шөнийн тэнгэрт
Одод хүчтэй гэрэлтдэг
Хангайн уулын тагтанд
Вансэмбэрүү ургадаг
Өвс ногооноос зайдуу
Өнө мөнхийн зэвэргэн салхинд
Гундуухан байж ургадаг
Амьдралын хар бараанаас
Гэрэл гэгээг нь ялгасан
Азтай тэр хүн
Алсын замд гундахгүй
Ертөнцийн эгэл амьдралаас
Зөв замыг сонгосон
Ерөөлтэй тэр хүнд
Аяны олз алдахгүй
Харанхуй дунд гэрэлтдэг зул гэж байдаг
Хамгийн дундаас тодордог хутагт гэж байдаг
Даваа хэдий өргөн ч
Гаталж чадсан нь ялж байдаг
Бүргэд болжмороос айдаггүй шиг
Хорвоогоос би айхгүй
Арслан гөрөөснөөс айдаггүй шиг
Үхлээс би айхгүй
Аав нь хүүгээсээ айдаггүй шиг
Үнэнээс би айхгүй.
Friday, December 18, 2009
WallStreet Journald Mongol-n talaar
Питер Стейн
Улаанбаатар, Монгол – Хятадын эдийн засгийн өсөлтийг зогсоох боломжгүй бөгөөд түүний дэлхийн эдийн засагт үзүүлэх нөлөө нь сайн талтай хэдий ч айдас дагуулж байна. Хятадад үйлдвэрийн өртөг хямд, техникийн чадавхи эрс сайжирч байгаа зэрэг нь АНУ болон Европын орнууд дахь ажлын байрыг хорогдуулж, ажилчдад сөрөгөөр нөлөөлж байгаа ч эдгээр орнуудын бизнес эрхлэгчид Хятадыг өсч буй том зах зээл хэмээн үзсээр байна.
Үүний эсрэгээр Хятадын хувьд стратегийн чухал ач холбогдол бүхий Монгол улсын нийслэл болох салхи исгэрсэн Улаанбаатарын гудамжинд айдас, горьдлого сүүлийн үед дүүрэн байна.
Хятад Монголын цөл нутагт дарагдмал байгаа эрдэс баялаг болон эрчим хүчний нөөцийн томоохон худалдан авагч гэдгээрээ горьдлого турүүлж байна. Нүүрс, зэс болон байгалийн бусад баялгийн хэрэгцээ шаардлага улам бүр өсч байгаа Хятад нь Монголын уул уурхайн олборлох салбарт хөрөнгө оруулагч хэн бүхний хувьд хажуу бөөрөнд буй баталгаатай зах зээл юм.
Гэсэн хэдий ч эртний байлдан дагуулагчдын төрөлх нутаг болох Монголд зарим хүмүүс нэгэнтээ эрхшээлд байсан Хятад өдгөө монголын өчүүхэн зах зээлийг залгих вий хэмээн болгоомжилж байна.
“Миний бодлоор Монгол Улс мөнгөтэй болох уу үгүй юу гэдэгт бус харин Монгол Улс тусгаар улс хэвээр цааш оршин тогтнох эсэх асуудал юм”-гэж Шударга Иргэдийн Фронт хэмээх Монголын улс төрийн бүлгийн тэргүүн Гомбосүрэнгийн Арслан хэлэв. Тэрээр “Монгол улс Хятадын колони болчих вий”-хэмээн гайхширч байсан.
Хятад хэдийнээ Монголын томоохон хөрөнгө оруулагчдын нэг бөгөөд хөрөнгө оруулалт шинээр нэмэгдсээр байна. Саяхнаас Хятадын бие даасан хөрөнгийн сан болох Хятадын Хөрөнгө оруулагч корпораци Монголын уурхайн салбарт 1.2 тэрбүм ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийхээр болсон. Энэ нь Монголын ДНБ-ний 1/4 бөгөөд Хятадын Хөрөнгө оруулагч корпорацийн нийт хөрөнгө болох 300 тэрбүм ам.долларын 1 хувийн тал арай хүрэхгүй хувь юм.
Монголын Ерөнхий сайд Хятад, АНУ-тай харицаагаа өргөжүүлж байна
Монгол Улсын Ерөнхий сайд Сүхбаатарын Батболд Wall Street Journal сэтгүүлийн Хонг Конг дахь салбарын дарга Питер Стейн-д өгсөн ярилцлагадаа Монгол Улс болон Хятад, АНУ-ын харилцааны талаар ярьсан.
Хятадын санхүүгийн нөлөө хүчтэй болж байгаа нь Орос Монголын ганц гадаад холбоотон улс байх үед өсч торнисон зарим нэг улс төрчдөд айдас түгшүүр төрүүлж байна. “Миний үед инженерүүдийн 50-иас илүү хувь нь Орост мэргэжил эзэмшиж байсан”-хэмээн Монголын гадаад харилцааны салбарт холбоотой нэгэн Их хурлын гишүүн хэлэв. “Бид оросын технологийг мэднэ. Тйимдээ ч тэдний соёлыг ойлгоход хялбар байдаг”.
Монголын эрх баригчид зайлшгүй байдлын улмаас 2.6 сая хүнтэй энэ орныг хүрээлсэн хоёр улстай тэгш харицаатай байхын төлөө зохицож ирсэн.
Өнгөрсөн 7 хоногт Монголын шинэ Ерөнхий сайд С.Батболд тэрээр Хятадын хөрөнгө оруулалтыг дэмжиж байгаа хэдий ч хэд хэдэн улс орны “тэнцвэртэй эрх ашиг болон тэнцвэртэй хөрөнгө оруулалтыг” дэмжих ёстой гэж хэлсэн. Өөрөөр хэлбэл тэрээр бидэнд өөр хөрөнгө оруулагчдын мөн хэрэгтэй байна гэсэн.
Ерөнхий сайдад ойр байдаг нэг хүн Ерөнхий сайдын ийнхүү хэлсэн нь Монгол Улс Сэнт Лүисийн Пибоди Энэржи Корпорацийг дараагийн томоохон төсөл болох Таван толгойн нүүрсний уурхайн гол хөрөнгө оруулагч болгох хүсэлтэй байгаатай холбоотой хэмээн тайлбарлав. Уул уурхайн яриа хэлэлцээнд оролцож буй хүний хэлснээр Пибоди нь Хятадын Шинхуа Груп-ын нэгэн адил энэхүү төслийг сонирхож буй олон талуудын нэг юм.
Санхүүгийн нөлөө нь маш ихээр нэмэгдэж буй Хятад улс Монголд харьцангүй доогуур үүрэг рольтой байж ирсэн. Хятад Монголын уул уурхайн салбарт шууд худалдан авалт хийлгүйгээр олборлох эрх авсан Канадын Саус Гоби Энэржи Ресурс нүүрс олборлогч, Вестэрн Проспектор Груп уран олборлогч зэрэг компаниудад хөрөнгө оруулалт хийх замаар өөрийн нөлөөг тогтоож ирсэн.
Дэлхийн банкны суурин төлөөлөгч Аршад Саед Хятадын Монгол руу чиглэсэн бодлого итгэмээргүй даруу байна хэмээн үзэж байна. Монгол бол Хятад ингэж байна гэж хэлэгдэхээс ичихгүйгээр “улаан цайм нөлөөгөө тэлж буй Африктай” харьцуулахад тэс өөр юм. Магад Хятад олон улсын тавцан дахь нэр хүнд нь унана хэмээн айж байгаа байх хэмээн тэрээр хэлэв. “Эсхүл энэ нь эдийн засаг болон газар зүйн байршил нь тухайн улсын давуу тал байдаг хэмээх ойлголттой холбоотой байх”. Хэтэрхий ихээр шахах нь хятадын эсрэг сентиментыг ихэсгэж улмаар Монгол Оростой ойр харилцаатай байхад хүргэж магад юм.
Монголын нийгмийн Орост боловсрол эзэмшсэн дээд хэсэг өөр үзэл бодолтой шинэ үеээр солигдсоноор Хятадын Монгол дахь нөлөө ихсэх нь зайлшгүй мэт санагдаж байна. Надад үйлчилсэн 20 настай орчуулагч маань бага байхдаа Орос сургуульд сурч байсан хэдий ч том болоод Оросыг сонирхохоо больсон гэсэн. Харин хятадын поп дууг гар утасныхаа ая болгосон тэрээр Хятад хэл сурах сонирхолтой байгаагаа хэлж байсан.
Улаанбаатар, Монгол – Хятадын эдийн засгийн өсөлтийг зогсоох боломжгүй бөгөөд түүний дэлхийн эдийн засагт үзүүлэх нөлөө нь сайн талтай хэдий ч айдас дагуулж байна. Хятадад үйлдвэрийн өртөг хямд, техникийн чадавхи эрс сайжирч байгаа зэрэг нь АНУ болон Европын орнууд дахь ажлын байрыг хорогдуулж, ажилчдад сөрөгөөр нөлөөлж байгаа ч эдгээр орнуудын бизнес эрхлэгчид Хятадыг өсч буй том зах зээл хэмээн үзсээр байна.
Үүний эсрэгээр Хятадын хувьд стратегийн чухал ач холбогдол бүхий Монгол улсын нийслэл болох салхи исгэрсэн Улаанбаатарын гудамжинд айдас, горьдлого сүүлийн үед дүүрэн байна.
Хятад Монголын цөл нутагт дарагдмал байгаа эрдэс баялаг болон эрчим хүчний нөөцийн томоохон худалдан авагч гэдгээрээ горьдлого турүүлж байна. Нүүрс, зэс болон байгалийн бусад баялгийн хэрэгцээ шаардлага улам бүр өсч байгаа Хятад нь Монголын уул уурхайн олборлох салбарт хөрөнгө оруулагч хэн бүхний хувьд хажуу бөөрөнд буй баталгаатай зах зээл юм.
Гэсэн хэдий ч эртний байлдан дагуулагчдын төрөлх нутаг болох Монголд зарим хүмүүс нэгэнтээ эрхшээлд байсан Хятад өдгөө монголын өчүүхэн зах зээлийг залгих вий хэмээн болгоомжилж байна.
“Миний бодлоор Монгол Улс мөнгөтэй болох уу үгүй юу гэдэгт бус харин Монгол Улс тусгаар улс хэвээр цааш оршин тогтнох эсэх асуудал юм”-гэж Шударга Иргэдийн Фронт хэмээх Монголын улс төрийн бүлгийн тэргүүн Гомбосүрэнгийн Арслан хэлэв. Тэрээр “Монгол улс Хятадын колони болчих вий”-хэмээн гайхширч байсан.
Хятад хэдийнээ Монголын томоохон хөрөнгө оруулагчдын нэг бөгөөд хөрөнгө оруулалт шинээр нэмэгдсээр байна. Саяхнаас Хятадын бие даасан хөрөнгийн сан болох Хятадын Хөрөнгө оруулагч корпораци Монголын уурхайн салбарт 1.2 тэрбүм ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийхээр болсон. Энэ нь Монголын ДНБ-ний 1/4 бөгөөд Хятадын Хөрөнгө оруулагч корпорацийн нийт хөрөнгө болох 300 тэрбүм ам.долларын 1 хувийн тал арай хүрэхгүй хувь юм.
Монголын Ерөнхий сайд Хятад, АНУ-тай харицаагаа өргөжүүлж байна
Монгол Улсын Ерөнхий сайд Сүхбаатарын Батболд Wall Street Journal сэтгүүлийн Хонг Конг дахь салбарын дарга Питер Стейн-д өгсөн ярилцлагадаа Монгол Улс болон Хятад, АНУ-ын харилцааны талаар ярьсан.
Хятадын санхүүгийн нөлөө хүчтэй болж байгаа нь Орос Монголын ганц гадаад холбоотон улс байх үед өсч торнисон зарим нэг улс төрчдөд айдас түгшүүр төрүүлж байна. “Миний үед инженерүүдийн 50-иас илүү хувь нь Орост мэргэжил эзэмшиж байсан”-хэмээн Монголын гадаад харилцааны салбарт холбоотой нэгэн Их хурлын гишүүн хэлэв. “Бид оросын технологийг мэднэ. Тйимдээ ч тэдний соёлыг ойлгоход хялбар байдаг”.
Монголын эрх баригчид зайлшгүй байдлын улмаас 2.6 сая хүнтэй энэ орныг хүрээлсэн хоёр улстай тэгш харицаатай байхын төлөө зохицож ирсэн.
Өнгөрсөн 7 хоногт Монголын шинэ Ерөнхий сайд С.Батболд тэрээр Хятадын хөрөнгө оруулалтыг дэмжиж байгаа хэдий ч хэд хэдэн улс орны “тэнцвэртэй эрх ашиг болон тэнцвэртэй хөрөнгө оруулалтыг” дэмжих ёстой гэж хэлсэн. Өөрөөр хэлбэл тэрээр бидэнд өөр хөрөнгө оруулагчдын мөн хэрэгтэй байна гэсэн.
Ерөнхий сайдад ойр байдаг нэг хүн Ерөнхий сайдын ийнхүү хэлсэн нь Монгол Улс Сэнт Лүисийн Пибоди Энэржи Корпорацийг дараагийн томоохон төсөл болох Таван толгойн нүүрсний уурхайн гол хөрөнгө оруулагч болгох хүсэлтэй байгаатай холбоотой хэмээн тайлбарлав. Уул уурхайн яриа хэлэлцээнд оролцож буй хүний хэлснээр Пибоди нь Хятадын Шинхуа Груп-ын нэгэн адил энэхүү төслийг сонирхож буй олон талуудын нэг юм.
Санхүүгийн нөлөө нь маш ихээр нэмэгдэж буй Хятад улс Монголд харьцангүй доогуур үүрэг рольтой байж ирсэн. Хятад Монголын уул уурхайн салбарт шууд худалдан авалт хийлгүйгээр олборлох эрх авсан Канадын Саус Гоби Энэржи Ресурс нүүрс олборлогч, Вестэрн Проспектор Груп уран олборлогч зэрэг компаниудад хөрөнгө оруулалт хийх замаар өөрийн нөлөөг тогтоож ирсэн.
Дэлхийн банкны суурин төлөөлөгч Аршад Саед Хятадын Монгол руу чиглэсэн бодлого итгэмээргүй даруу байна хэмээн үзэж байна. Монгол бол Хятад ингэж байна гэж хэлэгдэхээс ичихгүйгээр “улаан цайм нөлөөгөө тэлж буй Африктай” харьцуулахад тэс өөр юм. Магад Хятад олон улсын тавцан дахь нэр хүнд нь унана хэмээн айж байгаа байх хэмээн тэрээр хэлэв. “Эсхүл энэ нь эдийн засаг болон газар зүйн байршил нь тухайн улсын давуу тал байдаг хэмээх ойлголттой холбоотой байх”. Хэтэрхий ихээр шахах нь хятадын эсрэг сентиментыг ихэсгэж улмаар Монгол Оростой ойр харилцаатай байхад хүргэж магад юм.
Монголын нийгмийн Орост боловсрол эзэмшсэн дээд хэсэг өөр үзэл бодолтой шинэ үеээр солигдсоноор Хятадын Монгол дахь нөлөө ихсэх нь зайлшгүй мэт санагдаж байна. Надад үйлчилсэн 20 настай орчуулагч маань бага байхдаа Орос сургуульд сурч байсан хэдий ч том болоод Оросыг сонирхохоо больсон гэсэн. Харин хятадын поп дууг гар утасныхаа ая болгосон тэрээр Хятад хэл сурах сонирхолтой байгаагаа хэлж байсан.
Tuesday, December 15, 2009
China Casts Its Shadow on Mongolia
China Casts Its Shadow on Mongolia
By PETER STEIN
ULAANBAATAR, Mongolia—China's unstoppable economic growth and its implications for the world inspire both optimism and fear. In the U.S. and Europe, many businesses see a vast and growing market, even as their workers face China's low production costs and increasingly sophisticated technical capabilities.
[WSJA]
But in the remote, windswept streets of Ulaanbaatar, the capital of a country with a strategic importance to China, the promise and the threat loom especially large these days.
In Mongolia, China's role as the catalyst for interest in this desert land's untapped mineral and energy resources has fueled optimism. Chinese demand for coal, copper and other Mongolian resources means anyone investing in the businesses that excavate them has a guaranteed market right next door.
But some in this traditional land of conquerors fear the China it once ruled may now swallow the tiny Mongolian economy.
"In my opinion, it's not a question of whether Mongolia will get money or not, but of the very existence of Mongolia as an independent country," says Gombosuren Arslan, who leads a Mongolian political group called the Just Society Front. He wonders: "will Mongolia become a colony of China?"
China is already Mongolia's biggest foreign investor, and new funds are pouring in. In recent months, China's sovereign-wealth fund, China Investment Corp., has agreed to invest $1.2 billion in mining companies with Mongolian assets. That sum is about a quarter of Mongolia's gross domestic product, but less than half a percent of CIC's total assets of $300 billion.
video
Mongolia's Prime Minister on Ties With China, U.S.
2:40
In an interview for the Wall Street Journal, Mongolian Prime Minister Batbold Sukhbaatar spoke with Hong Kong Bureau Chief Peter Stein about the country's relations with China and the U.S.
China's financial clout unnerves politicians who grew up in an era when Russia was Mongolia's uncontested international ally. "In my generation, more than 50% of engineers were educated in Russia," says a member of Mongolia's parliament involved in foreign relations. "We know Russian technology. It's easier to understand their culture."
Mongolia's leadership is, by necessity, adept at maintaining an equilibrium between the two powers that surround this country of 2.6 million people.
In an interview last week, Mongolia's new prime minister, Batbold Sukhbaatar, said he welcomed Chinese investment, but he was also careful to promote "balanced interest and balanced investment" from a number of countries. The translation: we'd like some other investors in here too, thank you.
One person close to the prime minister said that is one reason Mongolia is eager to see Peabody Energy Corp. of St. Louis play a role in the development of Mongolia's next big resource project, the Tavan Tolgoi coal mine. Peabody is one of a number of parties interested in the project; China's Shenhua Group in another interested party, a person close to the talks has said.
[HKVIEW]
Despite its enormous financial influence, China has kept its profile in Mongolia relatively low-key. It has built up a presence in the mining sector not by acquiring mining assets directly, but through investments in companies with those assets, such as Canadian-listed coal miner SouthGobi Energy Resources Ltd. and Western Prospector Group Ltd., a Canadian uranium exploration company.
Arshad Sayed, World Bank country manager in Ulaanbaatar, sees an admirable restraint in China's behavior toward Mongolia. "It's very different than Africa, where China is very brazen," he says—that is, much more willing to throw its weight around and not afraid to be seen doing it.
Perhaps China is motivated by concern over its international reputation, Mr. Sayed suggests. Or maybe it is an understanding that economics and geography are already in the country's favor. Pushing too hard could prompt an anti-China backlash that might lead Mongolia to seek closer ties with Russia.
There does seem to be a certain inevitability to China's rising influence over Mongolia, especially as the older Russian-educated elite are replaced by a generation with a different perspective. My 20-year-old translator says she studied Russian in school when she was young but lost interest when she got older. Now, she says as she plays a favorite Mandarin pop song on her cellphone, she'd rather learn Chinese.
Write to Peter Stein at peter.stein@wsj.com
By PETER STEIN
ULAANBAATAR, Mongolia—China's unstoppable economic growth and its implications for the world inspire both optimism and fear. In the U.S. and Europe, many businesses see a vast and growing market, even as their workers face China's low production costs and increasingly sophisticated technical capabilities.
[WSJA]
But in the remote, windswept streets of Ulaanbaatar, the capital of a country with a strategic importance to China, the promise and the threat loom especially large these days.
In Mongolia, China's role as the catalyst for interest in this desert land's untapped mineral and energy resources has fueled optimism. Chinese demand for coal, copper and other Mongolian resources means anyone investing in the businesses that excavate them has a guaranteed market right next door.
But some in this traditional land of conquerors fear the China it once ruled may now swallow the tiny Mongolian economy.
"In my opinion, it's not a question of whether Mongolia will get money or not, but of the very existence of Mongolia as an independent country," says Gombosuren Arslan, who leads a Mongolian political group called the Just Society Front. He wonders: "will Mongolia become a colony of China?"
China is already Mongolia's biggest foreign investor, and new funds are pouring in. In recent months, China's sovereign-wealth fund, China Investment Corp., has agreed to invest $1.2 billion in mining companies with Mongolian assets. That sum is about a quarter of Mongolia's gross domestic product, but less than half a percent of CIC's total assets of $300 billion.
video
Mongolia's Prime Minister on Ties With China, U.S.
2:40
In an interview for the Wall Street Journal, Mongolian Prime Minister Batbold Sukhbaatar spoke with Hong Kong Bureau Chief Peter Stein about the country's relations with China and the U.S.
China's financial clout unnerves politicians who grew up in an era when Russia was Mongolia's uncontested international ally. "In my generation, more than 50% of engineers were educated in Russia," says a member of Mongolia's parliament involved in foreign relations. "We know Russian technology. It's easier to understand their culture."
Mongolia's leadership is, by necessity, adept at maintaining an equilibrium between the two powers that surround this country of 2.6 million people.
In an interview last week, Mongolia's new prime minister, Batbold Sukhbaatar, said he welcomed Chinese investment, but he was also careful to promote "balanced interest and balanced investment" from a number of countries. The translation: we'd like some other investors in here too, thank you.
One person close to the prime minister said that is one reason Mongolia is eager to see Peabody Energy Corp. of St. Louis play a role in the development of Mongolia's next big resource project, the Tavan Tolgoi coal mine. Peabody is one of a number of parties interested in the project; China's Shenhua Group in another interested party, a person close to the talks has said.
[HKVIEW]
Despite its enormous financial influence, China has kept its profile in Mongolia relatively low-key. It has built up a presence in the mining sector not by acquiring mining assets directly, but through investments in companies with those assets, such as Canadian-listed coal miner SouthGobi Energy Resources Ltd. and Western Prospector Group Ltd., a Canadian uranium exploration company.
Arshad Sayed, World Bank country manager in Ulaanbaatar, sees an admirable restraint in China's behavior toward Mongolia. "It's very different than Africa, where China is very brazen," he says—that is, much more willing to throw its weight around and not afraid to be seen doing it.
Perhaps China is motivated by concern over its international reputation, Mr. Sayed suggests. Or maybe it is an understanding that economics and geography are already in the country's favor. Pushing too hard could prompt an anti-China backlash that might lead Mongolia to seek closer ties with Russia.
There does seem to be a certain inevitability to China's rising influence over Mongolia, especially as the older Russian-educated elite are replaced by a generation with a different perspective. My 20-year-old translator says she studied Russian in school when she was young but lost interest when she got older. Now, she says as she plays a favorite Mandarin pop song on her cellphone, she'd rather learn Chinese.
Write to Peter Stein at peter.stein@wsj.com
Friday, November 27, 2009
А.БААТАРХУЯГ. ИХ СҮЙРЛИЙН ӨМНӨХ НАМ ГҮМ
А.БААТАРХУЯГ. ИХ СҮЙРЛИЙН ӨМНӨХ НАМ ГҮМ
Надаас олон хүн банкны тухай асуух. Би яаж “юм болгоныг” мэдэх бил ээ. Сэтгүүлч А.Баатархуягийн бичсэн энэ өгүүллийг зарим сайтууд нэг тавьснаа удалгүй хаачихдаг юм байна. “Хаагаад” байна гэдэг чинь”цаанаа” л нэг юм хэлээд байгаа болохоор би А.Баатархуягаас зөвшөөрлийг нь авч энэ өгүүллийг тавилаа. Мэдээж би түүнээс асуулгүй тавьчихад тэр надад юу ч хэлэхгүй боловч хүнийг хүндэтгэх, зохиогчийн эрхийг хүндэтгэх гэж нэг сүрхий ёс суртахуун байдаг юм л даа. Та одоо “хаасан” өгүүллийг унших боломжтой болж байна.
Яагаад Сү.Батболд гэж ?
МАХН-ынхан одоо даажигнаад байгаа юм уу хаашаа юм. Очиж, очиж Сү.Батболдыг Ерөнхий сайд болгодог нь. “Чингис” зочид буудлыг төгрөг долларын ханшны зөрүүгээр сул шахам авч бизнесээ улстөрөөр угжуулж болох юм гэдгийг анх ойлгосон энэ хүн МАХН-д ердөө саяхан, яг 21 дүгээр зууны босго давахад л элссэн залуу гишүүн. 43 тонн алтны нөөцтэй Бороогийн алтны ордыг сүйтгэсэн. Хамгийн сүүлийн гай нь Нарантолгойн ордыг хятадуудад зарж, цаадуул нь авсан ордынхоо алтыг угаах гэж авчирсан мөнгөн усаа “Богд-Ар” хороололд асгаж сүйд хийх шахсан.
Сү.Батболд аймхай, тэр хирээрээ сүрхий мэдрэмжтэй Н.Энхбаяраас хөндийрсөн дүр эсгэж, Ц.Мөнх-Оргилыг Сүхбаатар дүүргээс жийгээд, С.Баяртай ойртож шадарласан юм. Одоо тэрээр богино настай Засгийн газрын толгойд гарлаа. Энэ бол хувь заяаны шоглоом, МАХН Ерөнхий сайдаа Оросуудад аманд өгөөш болгосных нь төлөө өрөвдөж л байна. Гадаад нөхцөл байдлыг талаар өмнө бичсэн тул товчилж, дотоод хүчин зүйлийг шинжилье.
МАХН-ын нэр хүнд С.Баярын нэрэн дээр тогтож байсан юм. 2008 онд чухам С.Баяр л МАХН-ыг үхлээс аварч, дараа нь хамтарсан Засгийн газар байгуулснаар хоёр дахь үхлээс нь аварсан. Мөн тэр намаасаа Н.Энхбаярын нөлөөг шахан гаргаснаараа экс дарга, ерөнхий сайд, ерөнхийлөгчийн нэр хүндийг зольж, намаа аварсан билээ. Мөн тэр саяхан Ерөнхий сайдын суудлаас татгалзсанаараа улстөрийн алсын хараатай тоглолт хийж, намаа гурав дахь удаагаа аврахыг оролдож байна. Яагаад авраад байна вэ? гэвэл 2008 онд МАХН ялагдсан бол, 7 сарын 1-ний хэрэг явдлын дараа МАХН ганцаардсан бол, Н.Энхбаяр намаа хуваахыг оролдсон бол энэ нам үхлийн цохилт авах байсан. Харин С.Баяр л нүсэр армиа дагуулан энэ бүх сааль зангыг тойрч гараад байна. Үүнийх төлөө лав л МАХН-ын аллагаар нөгөө ертөнцөд очигсдын сүнс сүлд түүнд таатай хандахгүй.
Харин сүүлийн үед яагаад Н.Энхбаярыг оролдохоо больчихов? Н.Энхбаярын нөлөөг намдаа бууруулах тэмцэл үүнээс хэтэрвэл МАХН-д хэтэрхий их хохирол авчрахыг тэр харсан байна. С.Баяр Оюу толгойн гэрээг батлуулахын тулд Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржоос дэмжлэг хүссэн ба хариуд нь тэр авилгачидтай тэмцэхэд нь дэмжлэг үзүүлэх, бүр болдоггүй юм гэхэд чимээгүй суух тохиролцоо хийсэн байв. Яагаад гэвэл тэр тэмцэх авилгачид нь хуугаараа МАХН-ынхан. Гэтэл С.Баяр Ерөнхий сайдаас татгалзсанаараа өөрийгөө томоохон үүргээс чөлөөлчихлөө. Ерөнхийлөгч хийдгээ хийсэн, Ерөнхий сайд өртэй байв. Гэвч Ерөнхий сайдаа больчихоор яахав?
Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж АТГ-ын дарга Сангарагчааг дуудаж уулзахдаа “Н.Энхбаярыг шалга” гэж шууд шахсаны учир энэ тохиролцоонд байсан юм.
Тасалдал
Эхлээд хоёр тал хэлсэндээ хүрч байгаа мэт харагдаж байлаа. С.Баяр Н.Энхбаярыг дэвшүүлээгүй ба хариуд нь АН Д.Зоригтын эсрэг сул хүн хаяад, оронд С.Эрдэнийг оруулж авчээ. Н.Энхбаяр бүхнийг мэдэж байсан тул бүх хүчээрээ Р.Бурмааг дэмжиж хорслоо тайлахыг оролдов. Р.Бурмаа өндөр рейтингтэй тул ялж магадгүй гэж боджээ, гэвч тэр яг 2009 оны сонгуулийн алдаагаа давтав. Тэгэхэд МАХН Н.Энхбаярыг хаясан бол нөхөнд АН Р.Бурмааг хаячихжээ. Сонгуулийн санал хураалтын өмнөх долоо хоногт Г.Өсөхбаяр аварга цолныхоо найранд урихаар очиход сэтгэлээр унаж, туйлдсан Н.Энхбаяр баахан бичиг цаас урж шидэлж байгааг анзаарчээ.
Сонгуульд Д.Зоригт ялав. Үүний дараа МАХН-ын залуучууд Н.Энхбаярыг бүрмөсөн сүйтгэхээр бэлтгэж байв. Хотыхныг эс тооцвол МАХН-д томоохон бүлэглэл үлдээгүй ба шинэ бүрэлдэж буй залуучуудын фракцад гай болох бүлэглэл нь Н.Энхбаярынх байв. Тиймээс намаас дарсан дээр нь нэрэмчихвэл бүрмөсөн дуусна гэж тооцож байжээ.
С.Баяр залуучуудтай тохирсон ёсоор Ерөнхий сайдаа өгөв. Эндээс тасалдал үүсчээ. Яагаад Сү.Батболдыг гэж? С.Баяр Н.Энхбаярыг аварч үлдэхээр шийджээ. Хэрэв тэгэхгүй бол МАХН нэгмөсөн сүйрэх юм. МАХН Н.Энхбаярыг дангаар нь зольж чадахгүй, авилгын хэрэгт дагаад гишүүд нь үй олноороо хамагдана, нөгөө талаас хэд хэдэн хүндхэн цохилтын дараа Н.Энхбаярын бүлэглэл бүрмөсөн сүйрчээ. Харин залуучуудын бүлэглэл толгойгоо өндийлгөж эхлэв. Тэнцвэр хэрэгтэй байлаа. Ийм нөхцөлд дундын Сү.Батболдыг Ерөнхий сайд болгожээ. Сү.Батболд нам ба Н.Энхбаярыг холбож чадах хүн. С.Баяр Н.Энхбаярын хувьд “Одоо болсон” гэж боджээ. ОХУ-д элчин сайд байгаад ирснээсээ хойш С.Баярын хийж буй алхам бүр зөв байсан, энэ удаад ч зөв гэж МАХН-ынхан бодов.
Одоо бол С.Баярын гол өрсөлдөгч нь Н.Энхбаяр биш, Ц.Элбэгдорж. С.Баяр чөлөөлөгдөж эрүүл мэндээ тордсоноор 2013 онд төрд эргэж ирэх боломжоо харж байна. Олон хүний хувьд “С.Баяр бол Ерөнхийлөгч” гэсэн имижтэй. 2012 онд МАХН ялагдаж магадгүй байна. Хэдийгээр Оюу толгойн гэрээ батлагдсан авч мөнгө үйлдвэрлэх болоогүй байна. Амласнаа өгч чадахгүй. Гэхдээ С.Баяр эрт албаа өгснөөр хожим “Хэрэв С.Баяр Ерөнхий сайд байсан бол өгч чадах байсан” гэх тайлбар ардаа үлдээж байна. Оюу толгойн гэрээний урьдчилгаа 100 сая төгрөгийг тарааж байгаа нь үүний илрэл. Гэхдээ бодох зүйл бий.
Н.Энхбаяр 2003 оны төгсгөлд их өрийг тэглэсэн шоугаараа 2004 оны ялалтаа бататгаж чадаагүй шиг МАХН Оюу толгойн гэрээг ялалтын “түүз” болгож чадахгүй байж болзошгүй. Тиймээс 2012 онд ялагдах магадлал дэндүү өндөр байна. Ийм нөхцөлд С.Баяр намдаа баттай нэг суудал авчраад, нам нь цөөн суудлаар ялагдсаны дараа 2013 онд Ерөнхийлөгчид нэр дэвшиж ялах замаар намаа аварч үлдэхийг хичээж байгаа юм. Бас тэр 2012 оны сонгууль дөхөх тусам хамтарсан Засгийн газраас гарахаар цахлан зүтгэж магадгүй АН-ынхны урвалтаас өмнө Засгийн газраас холдлоо. Одоо тэр нэг жил завсарлаад намаа эмхэлж, дараагийн сонгуулийн бэлтгэлдээ орох зав боломжоо тооцож байна. Гэхдээ С.Баярт хожоотой нь нам нь 2012 онд ялагдаж гэмээ нь тэр 2013 онд ялах магадлал нь нэмэгдэх юм. Хэрэв тэр намаа 2012 онд ялагдана гэж бодож байгаа бол ирэх жил болох их хурлаар намынхаа даргыг өгөх болно. Н.Энхбаярыг хамгаалж үлдсэнээрээ МАХН-ыг бэхжүүлж, намын дотоод эв нэгдлийг хангах болно. Чухам иймээс Ерөнхийлөгчийн АТГ-т үзүүлж буй дарамт шахалт илэрхий суларчихаад байна. Энэ зуур С.Баяр Н.Энхбаяртай учраа ололцохыг эрмэлзэж байна.
Улстөрийн хүчний хуваарилалтанд нөлөөлж болох бас нэг хүчин зүйл байгаа нь МАХН-аас Н.Энхбаярыг шахан гаргах, АН-ын удирдлага солигдох, Засгийн газар унах үйл явцын ядаж хоёр нь зэрэгцвэл хүчирхэг улстөрийн хүчин төрж болно. Энэ бол Н.Энхбаяр ба “Алтан гадас” фракц нэгдэж байгуулах улстөрийн нам. Энэ намд магадгүй ҮШН, БНН, МУНН бас цөөнгүй иргэний хөдөлгөөнүүд нэгдэж болзошгүй.
Сэлгээ
Сү.Батболдыг гаргаж ирснээр намын удирдлагын түвшний сэлгээг алгуур хийж байна. Өөрөөр хэлбэл Сү.Батболд бол шинэ хүн. Гэхдээ тэр яг одоо намын эрхийг авах гэж зүтгэж буй залуусын дэргэд өмнөх үед хамаарна. Н.Энхбаяр М.Энхболдыг гаргаж ирэхэд МАХН үе солилоо гэж дүгнэж байсантай С.Баярын алхам яг адил юм.
Сү.Батболд намдаа баггүй, тиймээс улстөрийн хувьд намаасаа бүрэн хараат. Сү.Батболд Ерөнхий сайд болсноор Н.Энхбаярын үеийнхэн улстөрийн дээд эрэмбээс шахагдаж байна. Шазруун, омголон Ц.Нямдорж л өөрийн үеийн ноёрхлыг хадгалахаар зориглон зүтгэсэн авч С.Баярын байгуулсан “Хүүхэлдэйн теарт-МАХН-ын Удирдах Зөвлөл” даргынхаа хүслээр Ц.Нямдоржийг даржээ. Ийнхүү завсрын үе гарав. Сү.Батболд, М.Энхболд нар бол нэг үеийг төлөөлөхгүй, завсрын үеийнхэн бөгөөд тэд ердөө л дамжуулагч, М.Энхболд хэр удлаа даа ?, байз. Сү.Батболдын Засгийн газар удаан тэсэхгүй, цаад зах нь ирэх жилийн хаврын чуулганыг хүртэл тэсэх байх.
Олон хүний бодож байгаачлан Засгийн газрын хувь заяа АН-ын урвалтаас шалтгаалахгүй юм. Хатуу гараар барьж байсан улстөр-эдийн засгийн богино настай систем нурж эхлээд байна. Ю.Андропов-Баярын үе дуусч, МАХН өөрийг нь сүйтгэх М.Горбачёваа хүлээж байна. МАХН-ын дарга С.Баяр Ерөнхий сайдаас нэг л бодолтой буусан гэж бардам хэлнэ. “Энэ нурж буй системийг цаашид барьж тогтоох ямар ч боломжгүй юм байна” гэж. Тэр систем нь МАХН биш, харин Монголын улстөр-эдийн засгийн систем юм. Системийн хямрал туйлдаа хүрээд байгаа ба сүйрэл болоход ердөө ганц оч л хангалттай. Харин энэ сүйрэл банкны салбараас эхэлнэ. Энэ бол Сү.Батболдод ирсэн өв, өр юм.
С.Баярын өв.
Хүн цагаа олж өндрөөс буухаар их олон юмнаас зайлж чаддаг. С.Баярын Засгийн газар Сү.Батболдын Засгийн газарт юу өвлүүлсэн бэ? Юуны өмнө Сү.Батболдын Засгийн газар хэвлэлийн хүчтэй дайралтыг лав л он гартал амсахгүй, гэвч тохиолдлоор эдийн засгийн хүндрэл үүсвэл Сү.Батболдын толгойг царан дээр тавиад гүйхийг хүсэхгүй сэтгүүлч гэж байхгүй. Үүгээрээ л С.Баяр, Сү.Батболд хоёр ялгаатай.
Хамгийн том өв бол юу юугүй нурчих гээд байгаа банкны систем юм. Арилжааны 16 банкнаас нэг нь үхэж, хоёр нь залгиулсан ба цаашид үхэх, залгиулахын аль нэгийг сонгох тавилантай хэд хэдэн банк бий. Иргэдийн банкин дахь хадгаламжийг төрөөс баталгаажуулах тухай дөрвөн жилийн хугацаатай хууль нь банкуудад дампуурах сонирхол төрүүлж байна. Үүний улмаас чанаргүй зээлийн хэмжээ эрс өснө, яг 1998 оны банкны сүйрлийн өмнөх үе эргэн ирж байна.
Хоёр дахь өв нь төрийн албан хаагчдыг орон сууцаар хангах төсөл. 200 гаруй тэрбумын өртөгтэй энэ “өрийг” Сү.Батболд барагдуулах ёстой. Эцсийн эцэст хэн бидний татварыг ингэж үрэлгэн зарахыг зөвшөөрсөн юм бэ? Юуны тулд ? Ердөө л МАХН-ын эв нэгдлийн төлөө, хотын бүлэглэлийг тэжээх гэсэн алхам байсан.
Гурав дахь өв нь Таван толгойн гэрээ. Улсын хөрөнгөөр хайгуул хийсэн орд тул улсын мэдэлд 51 хувь нь үлдэнэ. Харин тус ордыг ашиглахад оролцох хүслээ илэрхийлсэн аваргуудын хэнийг сонгох, тэр тусмаа голлох компанийг сонгох том асуудал бий. Энэ бол асар том дарамт шахалт, лобби, барьцаа, мөнгөний асуудал цаана нь бий. Жишээ нь ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Медведев Ерөнхий сайд Путиндаа даалгавар өгчээ. Улсын мэдлийн томоохон компаниудыг хувьчлан задлах тухай энэ үүрэг нь В.Путины Ерөнхийлөгч байхдаа хийсэн бүхнийг буцааж буй хэрэг. Хөөрхий Путин Ерөнхийлөгчөөсөө “айгаад” үүнийг хийх юм гэнэ. Ер нь Медведев тушаагаад л Путин тэрийг нь хэрэгжүүлээд л. Онигоо л байхгүй юу, бид Оросыг мэднэ. Харин Оросууд “Роснефть”-ийг хувьчилчихвал хөөрхий Сү.Батболд яана даа, О.Дерипаскогийн гарт орох л байх даа. Өнөөдөр Оросууд Монголчуудтай зөөлөн аргаар үзэлцэе гэжээ, харин Хятадын зарим хэвлэл даварсан муусайн Монголчуудыг яасан ч яахав гэлцэн галзурч байна. Чухам ийм нөхцөлд өрөвдсөндөө хэлээ хазаад өнгөрөхөөс өөрөөр Сү.Батболдыг өөд нь татах ямар ч шалтаг байхгүй.
Үүний дээрээс томоохон төслүүд батлагдаж, Монголд доллар цутгах гэж байгааг биднээс илүү мэддэг Орос, Хятадууд хэдэн банкийг нь өөрийнх болгохоор үзэлцэж байна.
Сүйрлийн эхлэл
Сүйрлийг эдийн засгийн талаас нь харах ёстой. Өнөөдөр банкуудын байдал туйлын хүнд байна. Засгийн газарт хамтарсан АН-ынхан шахаагаа чангатгаж Монгол банкны дэд ерөнхийлөгчийн аль нэгийг авахыг хичээж байна. Нөгөө талаас банк санхүүгийн систем дэхь АН-ынхны ноёрхол Засгийн газрыг барьцаанд авах хэмжээнд хүрчээ. Өнгөрсөн хугацаанд Засгийн газар санхүүгийн стандарт бус шийдвэрүүдийн хүчинд эдийн Засгийг торгоон барьж байв.
Банкны системд АН үнэмлэхүй ноёрхож байна. Парламенттай зүйрлэвэл бараг л 2000 оны парламент гэсэн үг. Үнэндээ МАХН эрх барьж буй гол хүчний хувьд Монгол банкыг барьж байгаа боловч тэндээс ирж буй мэдээллүүд АН-ынхны хүчирхэгжлийн тухай тун ч таагүй сэтгэгдлийг МАХН-ынханд өгч байна. Дээрээс нь хөрөнгийн биржийг үндэслэгч Золжаргал Монгол банкинд очвол аюултай.
“Анод” банкны дампуурал эдийн засагт тун хүнд тусчээ. Засгийн газар банкин дахь иргэдийн хадгаламжийг баталгаажуулах хууль гаргаснаараа хавханд орчихсон байна. Одоо намууд банкуудын төлөө ширүүн үзэлцэж байна. Хэрэв энэ хуулийг цуцалбал МАХН-ын санхүүгийн систем хүндхэн байдалд орох юм. Тийм ч учраас 28 тэрбум төгрөгийн алдагдалд ороод байгаа “Зоос” банкыг дампууруулахгүйн тулд бүхнийг хийжээ. Уг нь энэ банк аль сарын өмнө дампуурчих байсан, тэр ч байтугай Монгол банкны Ерөнхийлөгч Д.Пүрэвдорж БЭТ томилоод буцааж татсан. Тэр үед банкны алдагдлын хэмжээ өөрийн хөрөнгөнөөс нь аль хэдийнээ давчихаад байсан юм.
Үүний өмнө бас нэг жижгэвтэр банк “Анод”-ыг дампууруулсны шанд Засгийн газар 120 тэрбумыг төлжээ. Энэ бол Засгийн газраас хадгаламжийг баталгаажуулсныхаа төлөө төлж буй мөнгө. Ингэхдээ төсвөөс төлөөгүй байна. Хэрэв төсвөөс мөнгө гаргавал төсөв сүйрнэ. “Анод” банкны дампуурлын дараа хувьцаа эзэмшигчид ба хадгаламж эзэмшигчдийг бүртгэж эхэлсэн ба хадгаламж эзэмшигчдийн төлбөрийг барагдуулж эхэлжээ. 20 орчим тэрбум төгрөгийн хувьцааны тухайд асуудал өөр. “Монгол банк”, Засгийн газар хоёр далдуур зөвшилцөөд эмисс хийж байна.
Д.Пүрэвдорж “Монгол банк”-ны Ерөнхийлөгч болмогцоо зах зээлд байсан мөнгийг эргүүлэн татсан ба хагас жилийн хугацаанд 800 гаруй тэрбум шахам төгрөг татсанаар төгрөгийн хомсдол үүсч, үүний үр дүнд инфляц огцом тоормослосон юм. Харин энэ тоормос огт гэнэ сэрэггүй явсан эдийн засгийг айхтар шахсан ба дифляци үүссэн. Дифляц нь валютын ханш тогтворжиж буурснаар, эс бөгөөс бараа бүтээгдэхүүний үнэ буурснаар хэмжигдээгүй, өргөн хэрэглээний барааны үнэ буурсан ч хүнснийх өсөж байв. Иргэд мөнгөгүйдсэнээс худалдан авах чадвар нь буурсан ба хүнснийхээс бусад төрлийн худалдаачид сүйрчээ. Д.Пүрэвдоржийн энэ арга хэмжээ хожим МАХН-д хэрэг болох учиртай байв.
“Анод”-ын 120 тэрбумаас гадна өнгөрсөн 2 дугаар сарын 18-нд Засгийн газрын данс улайхад 60 тэрбумыг Монгол банкнаас зээлж авчээ. Банкууд зээлээ хумьчихаад байсан атал зах зээлд мөнгөний дутагдал гараагүйн шалтгаан энэ юм. Засгийн газар эдийн засгийг иймэрхүү эмиссээр л барьж байв. Харин Д.Пүрэвдорж зах зээлээс төгрөг татсанаар МАХН-ын санхүүжилтийн гол эх үүсвэр болсон барилгын салбарыг бүрмөсөн сүйтгэв. Банкнуудын гол зээлдэгчид нь барилгынхан бас алтныхан байв. Алтныхныг Засгийн газрын 75 тэрбумын бондоор тэтгэв. Бас М.Энхболдын шахсанаар 200 орчим тэрбум төгрөгийг Засгийн газраас барилгад оруулах болов. Хоёр арга бий, Засгийн газрын баталгаагаар банкнаас зээл олгож болно, ингэвэл эрсдлийг банк биш, Засгийн газар үүрэх юм. Гэхдээ ингэсэн тохиолдолд Засгийн газар хадгаламж дээр зээлийн эрсдэл үүрэх учраас зээлийн өөр эх үүсвэр татахыг оролдож байна. Хэрэв бүх хадгаламж эрсдэлд орвол Засгийн газар бүтэн жилийн төсвөө тавиад ч барахгүй, тэгэхээр туйлын аюултай алхам хийсэн байгаа биз?
Эмисс хийж буйг мэдсэн банкныхан банкаа дампууруулах сонирхолтой болжээ. Харин Монгол банкны мэдэгдлүүд хоёр тооны хооронд гуйвж байлаа. “Анод”-ыг дампууруулахын өмнө хадгаламжийг 2.6 их наяд гэж байснаа Засгийн газрын хямралын эсрэг төлөвлөгөө хэлэлцэж байхад 1.3 их наяд болгож бууруулаад Оюу толгойн гэрээ батлагдахын өмнөхөн буцаагаад 2.6 их наяд гэж мэдэгдэж байлаа. Өөрөөр хэлбэл “Монгол банк” төгрөгийг байх ёстой хэмжээнд хүртэл буулгаж татчихаад буцаагаад эмисс хийж эхэлсэн ба энэ удаад эмиссийг төв банкны Ерөнхийлөгч дангаараа шийдэж бус, Засгийн газартай хамтарч хийж байжээ.
Харин Засгийн газар хаанаас ч юм ургаж гардаг мөнгөндөө ташуураад төсвөө ч, орон тоогоо ч, зардлаа ч бууруулахыг хүсэхээ байчихаад байна. “Зоос” банкыг дампууруулах нь бусад банкинд муу нөлөө үзүүлнэ гэсэн шалтгаар УИХ-ын ЭЗБХ-ны хаалттай хурлаар “Хадгаламж”, “Монгол шуудан” банктай нэгтгэж байгаа тухай мэдээлэв. Өөрсдийгөө яая гэж буй энэ хоёр банк наад зах нь зарлагдсан 28 тэрбумын алдагдлыг даах уу? /Энэ өгүүллийг гарсны дараа “Монгол банк” “Зоос” банкыг төрийн мэдэлд авах шийдвэр гаргалаа. Ингэснээр тус банкин дахь алдагдал, булхайг нам дарна./
МАХН-ынхан 14 тэрбумаар АН-ынхнаас нэг банк, “Монгол шуудан”-г авчээ, Дараа нь АН-ынхан “Зоос” банкыг барьцаалжээ. “Зоос” банкыг дампууруулаад хадгаламж эзэмшигчдэд нь зуу гаруй тэрбумыг төлж байснаас “Хадгаламж” банктай нэгтгэсэн нэр хэмээгээд “Хадгаламж”-д зузаатгал хийсэн нь дээр гэж байсан юм. Одоогоос ердөө дөрвөн жилийн өмнө “Хадгаламж” банкнаас 14.2 тэрбум төгрөг алга болж байсан, тухайн үедээ хамгийн найдваргүйд тооцогдож байсан энэ банк харин өнөөдөр хажуудахаа худалдаж аваад байгаа нь гайхалтай. 14.2 тэрбумыг алдсаны дараа тус банкны харилцахын үлдэгдэл ердөө л 10 жаахан илүү тэрбум байсан. тухайн үед нийгмийн даатгалын түгээлтийг байршуулаад аварч байсан, харин өнөөдөр хоёр ч дампуурч буй банкыг өөд нь татах энэ их мөнгө хаанаас гараад байна вэ?
Одоо энгийн тооцоо хийе. Монгол банк оны эхний 6 сард 800 тэрбумын татжээ. Үүний дараа буцааж нийлүүлсэн буюу нийлүүлэхээр зэхэж буй мөнгийг тооцъё. “Анод”-ын хувьцаа, хадгаламж эзэмшигчдэд 120 тэрбум, барилгынханд 200 тэрбум, “Монгол шуудан” банкыг худалдан авахад 14 тэрбумыг хаяжээ. Засгийн газрын өр 75 тэрбум, одоо “Зоос” банкны алдагдал 28 тэрбум. Мэдээж гүйлгээн дунд зарим нь давхцаж буй, Цаана нь нууцаар нийлүүлж буй мөнгөнүүд ч байгаа.
МАХН-ынхан өөрт үлдсэн бараг цорын ганц том банк
“Хадгаламж”-аар дамжуулж санхүүгийн зах зээл дэхь байр сууриа хадгалж үлдэхийг хичээж байна. Одоо бол тоон утгаараа гурван банктай болжээ. АН-д “Голомт”, “ХХБ”, “Улаанбаатар” зэрэг толгой банкууд бий. “ХААН” банк аль алинд нь тал алдахгүй явж байна. Одоо улстөрийн бодлогоор жижгүүдийг залгиж, томчуулыг тэтгэх болно. АН-ынхан “Зоос” банкны асуудлыг тайван замаар шийдсэнийхээ хариуд бас хэдэн банкыг өөртөө нэгтгэх замаа нээж байна. Монгол банк ч шахаанд орохдоо “Банкуудыг нэгтгэх бодлого” явуулж байгаа гэж нэрэлхсэн билээ. Харин энэ зуур жижиг банкныхан үй олон чанаргүй зээл олгож, муу барьцаа цуглуулж, хадгаламжаа эрсдэлд оруулах замаар хэдэн тэрбумыг өөрөөсөө тоночихоод улсад зарчихыг хичээх болно.
Эцэст нь нэг зүйлийг л анхаармаар байна. Одоогоос гурван жилийн өмнө Оросууд Монголын банк санхүүгийн системийн 40 хувьд хяналтаа тогтоогоод байсан билээ. Аав, хүү Громовын араас орж ирсэн О.Дерипаско хэдэн хувийг хумьж байгаа бол? Хэрэв тэр нефтийн цорын ганц цоргыг маань эзэмшвэл түүнийг дагаж амьдардаг банкууд ч дагаад тэр цоргонд нь орно. Эцэст нь хэлэхэд нефтийн импорт эрхэлдэг, төдийлөн нэрд гараагүй компани л богинохон хугацаанд гурвын гурван банк худалдаад авчихыг бодоход цаана нь нэг асуулт гарч ирнэ. Сүүлийн үед бүх юм стандарт бус болоод байна. Үүнд Засгийн газар, Монгол банк ахиад Оросууд нэмэгдэж байна. Тэд таван толгойн төлөө нэг эвсэл болж, Ерөнхий сайд хүүхэлдэй болж, дараа нь Оросын бүх хөрөнгө оруулалт энэ л банкуудаар орж ирж, МАХН үүрд мандан бадрах учиртай юм болов уу?…
Надаас олон хүн банкны тухай асуух. Би яаж “юм болгоныг” мэдэх бил ээ. Сэтгүүлч А.Баатархуягийн бичсэн энэ өгүүллийг зарим сайтууд нэг тавьснаа удалгүй хаачихдаг юм байна. “Хаагаад” байна гэдэг чинь”цаанаа” л нэг юм хэлээд байгаа болохоор би А.Баатархуягаас зөвшөөрлийг нь авч энэ өгүүллийг тавилаа. Мэдээж би түүнээс асуулгүй тавьчихад тэр надад юу ч хэлэхгүй боловч хүнийг хүндэтгэх, зохиогчийн эрхийг хүндэтгэх гэж нэг сүрхий ёс суртахуун байдаг юм л даа. Та одоо “хаасан” өгүүллийг унших боломжтой болж байна.
Яагаад Сү.Батболд гэж ?
МАХН-ынхан одоо даажигнаад байгаа юм уу хаашаа юм. Очиж, очиж Сү.Батболдыг Ерөнхий сайд болгодог нь. “Чингис” зочид буудлыг төгрөг долларын ханшны зөрүүгээр сул шахам авч бизнесээ улстөрөөр угжуулж болох юм гэдгийг анх ойлгосон энэ хүн МАХН-д ердөө саяхан, яг 21 дүгээр зууны босго давахад л элссэн залуу гишүүн. 43 тонн алтны нөөцтэй Бороогийн алтны ордыг сүйтгэсэн. Хамгийн сүүлийн гай нь Нарантолгойн ордыг хятадуудад зарж, цаадуул нь авсан ордынхоо алтыг угаах гэж авчирсан мөнгөн усаа “Богд-Ар” хороололд асгаж сүйд хийх шахсан.
Сү.Батболд аймхай, тэр хирээрээ сүрхий мэдрэмжтэй Н.Энхбаяраас хөндийрсөн дүр эсгэж, Ц.Мөнх-Оргилыг Сүхбаатар дүүргээс жийгээд, С.Баяртай ойртож шадарласан юм. Одоо тэрээр богино настай Засгийн газрын толгойд гарлаа. Энэ бол хувь заяаны шоглоом, МАХН Ерөнхий сайдаа Оросуудад аманд өгөөш болгосных нь төлөө өрөвдөж л байна. Гадаад нөхцөл байдлыг талаар өмнө бичсэн тул товчилж, дотоод хүчин зүйлийг шинжилье.
МАХН-ын нэр хүнд С.Баярын нэрэн дээр тогтож байсан юм. 2008 онд чухам С.Баяр л МАХН-ыг үхлээс аварч, дараа нь хамтарсан Засгийн газар байгуулснаар хоёр дахь үхлээс нь аварсан. Мөн тэр намаасаа Н.Энхбаярын нөлөөг шахан гаргаснаараа экс дарга, ерөнхий сайд, ерөнхийлөгчийн нэр хүндийг зольж, намаа аварсан билээ. Мөн тэр саяхан Ерөнхий сайдын суудлаас татгалзсанаараа улстөрийн алсын хараатай тоглолт хийж, намаа гурав дахь удаагаа аврахыг оролдож байна. Яагаад авраад байна вэ? гэвэл 2008 онд МАХН ялагдсан бол, 7 сарын 1-ний хэрэг явдлын дараа МАХН ганцаардсан бол, Н.Энхбаяр намаа хуваахыг оролдсон бол энэ нам үхлийн цохилт авах байсан. Харин С.Баяр л нүсэр армиа дагуулан энэ бүх сааль зангыг тойрч гараад байна. Үүнийх төлөө лав л МАХН-ын аллагаар нөгөө ертөнцөд очигсдын сүнс сүлд түүнд таатай хандахгүй.
Харин сүүлийн үед яагаад Н.Энхбаярыг оролдохоо больчихов? Н.Энхбаярын нөлөөг намдаа бууруулах тэмцэл үүнээс хэтэрвэл МАХН-д хэтэрхий их хохирол авчрахыг тэр харсан байна. С.Баяр Оюу толгойн гэрээг батлуулахын тулд Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржоос дэмжлэг хүссэн ба хариуд нь тэр авилгачидтай тэмцэхэд нь дэмжлэг үзүүлэх, бүр болдоггүй юм гэхэд чимээгүй суух тохиролцоо хийсэн байв. Яагаад гэвэл тэр тэмцэх авилгачид нь хуугаараа МАХН-ынхан. Гэтэл С.Баяр Ерөнхий сайдаас татгалзсанаараа өөрийгөө томоохон үүргээс чөлөөлчихлөө. Ерөнхийлөгч хийдгээ хийсэн, Ерөнхий сайд өртэй байв. Гэвч Ерөнхий сайдаа больчихоор яахав?
Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж АТГ-ын дарга Сангарагчааг дуудаж уулзахдаа “Н.Энхбаярыг шалга” гэж шууд шахсаны учир энэ тохиролцоонд байсан юм.
Тасалдал
Эхлээд хоёр тал хэлсэндээ хүрч байгаа мэт харагдаж байлаа. С.Баяр Н.Энхбаярыг дэвшүүлээгүй ба хариуд нь АН Д.Зоригтын эсрэг сул хүн хаяад, оронд С.Эрдэнийг оруулж авчээ. Н.Энхбаяр бүхнийг мэдэж байсан тул бүх хүчээрээ Р.Бурмааг дэмжиж хорслоо тайлахыг оролдов. Р.Бурмаа өндөр рейтингтэй тул ялж магадгүй гэж боджээ, гэвч тэр яг 2009 оны сонгуулийн алдаагаа давтав. Тэгэхэд МАХН Н.Энхбаярыг хаясан бол нөхөнд АН Р.Бурмааг хаячихжээ. Сонгуулийн санал хураалтын өмнөх долоо хоногт Г.Өсөхбаяр аварга цолныхоо найранд урихаар очиход сэтгэлээр унаж, туйлдсан Н.Энхбаяр баахан бичиг цаас урж шидэлж байгааг анзаарчээ.
Сонгуульд Д.Зоригт ялав. Үүний дараа МАХН-ын залуучууд Н.Энхбаярыг бүрмөсөн сүйтгэхээр бэлтгэж байв. Хотыхныг эс тооцвол МАХН-д томоохон бүлэглэл үлдээгүй ба шинэ бүрэлдэж буй залуучуудын фракцад гай болох бүлэглэл нь Н.Энхбаярынх байв. Тиймээс намаас дарсан дээр нь нэрэмчихвэл бүрмөсөн дуусна гэж тооцож байжээ.
С.Баяр залуучуудтай тохирсон ёсоор Ерөнхий сайдаа өгөв. Эндээс тасалдал үүсчээ. Яагаад Сү.Батболдыг гэж? С.Баяр Н.Энхбаярыг аварч үлдэхээр шийджээ. Хэрэв тэгэхгүй бол МАХН нэгмөсөн сүйрэх юм. МАХН Н.Энхбаярыг дангаар нь зольж чадахгүй, авилгын хэрэгт дагаад гишүүд нь үй олноороо хамагдана, нөгөө талаас хэд хэдэн хүндхэн цохилтын дараа Н.Энхбаярын бүлэглэл бүрмөсөн сүйрчээ. Харин залуучуудын бүлэглэл толгойгоо өндийлгөж эхлэв. Тэнцвэр хэрэгтэй байлаа. Ийм нөхцөлд дундын Сү.Батболдыг Ерөнхий сайд болгожээ. Сү.Батболд нам ба Н.Энхбаярыг холбож чадах хүн. С.Баяр Н.Энхбаярын хувьд “Одоо болсон” гэж боджээ. ОХУ-д элчин сайд байгаад ирснээсээ хойш С.Баярын хийж буй алхам бүр зөв байсан, энэ удаад ч зөв гэж МАХН-ынхан бодов.
Одоо бол С.Баярын гол өрсөлдөгч нь Н.Энхбаяр биш, Ц.Элбэгдорж. С.Баяр чөлөөлөгдөж эрүүл мэндээ тордсоноор 2013 онд төрд эргэж ирэх боломжоо харж байна. Олон хүний хувьд “С.Баяр бол Ерөнхийлөгч” гэсэн имижтэй. 2012 онд МАХН ялагдаж магадгүй байна. Хэдийгээр Оюу толгойн гэрээ батлагдсан авч мөнгө үйлдвэрлэх болоогүй байна. Амласнаа өгч чадахгүй. Гэхдээ С.Баяр эрт албаа өгснөөр хожим “Хэрэв С.Баяр Ерөнхий сайд байсан бол өгч чадах байсан” гэх тайлбар ардаа үлдээж байна. Оюу толгойн гэрээний урьдчилгаа 100 сая төгрөгийг тарааж байгаа нь үүний илрэл. Гэхдээ бодох зүйл бий.
Н.Энхбаяр 2003 оны төгсгөлд их өрийг тэглэсэн шоугаараа 2004 оны ялалтаа бататгаж чадаагүй шиг МАХН Оюу толгойн гэрээг ялалтын “түүз” болгож чадахгүй байж болзошгүй. Тиймээс 2012 онд ялагдах магадлал дэндүү өндөр байна. Ийм нөхцөлд С.Баяр намдаа баттай нэг суудал авчраад, нам нь цөөн суудлаар ялагдсаны дараа 2013 онд Ерөнхийлөгчид нэр дэвшиж ялах замаар намаа аварч үлдэхийг хичээж байгаа юм. Бас тэр 2012 оны сонгууль дөхөх тусам хамтарсан Засгийн газраас гарахаар цахлан зүтгэж магадгүй АН-ынхны урвалтаас өмнө Засгийн газраас холдлоо. Одоо тэр нэг жил завсарлаад намаа эмхэлж, дараагийн сонгуулийн бэлтгэлдээ орох зав боломжоо тооцож байна. Гэхдээ С.Баярт хожоотой нь нам нь 2012 онд ялагдаж гэмээ нь тэр 2013 онд ялах магадлал нь нэмэгдэх юм. Хэрэв тэр намаа 2012 онд ялагдана гэж бодож байгаа бол ирэх жил болох их хурлаар намынхаа даргыг өгөх болно. Н.Энхбаярыг хамгаалж үлдсэнээрээ МАХН-ыг бэхжүүлж, намын дотоод эв нэгдлийг хангах болно. Чухам иймээс Ерөнхийлөгчийн АТГ-т үзүүлж буй дарамт шахалт илэрхий суларчихаад байна. Энэ зуур С.Баяр Н.Энхбаяртай учраа ололцохыг эрмэлзэж байна.
Улстөрийн хүчний хуваарилалтанд нөлөөлж болох бас нэг хүчин зүйл байгаа нь МАХН-аас Н.Энхбаярыг шахан гаргах, АН-ын удирдлага солигдох, Засгийн газар унах үйл явцын ядаж хоёр нь зэрэгцвэл хүчирхэг улстөрийн хүчин төрж болно. Энэ бол Н.Энхбаяр ба “Алтан гадас” фракц нэгдэж байгуулах улстөрийн нам. Энэ намд магадгүй ҮШН, БНН, МУНН бас цөөнгүй иргэний хөдөлгөөнүүд нэгдэж болзошгүй.
Сэлгээ
Сү.Батболдыг гаргаж ирснээр намын удирдлагын түвшний сэлгээг алгуур хийж байна. Өөрөөр хэлбэл Сү.Батболд бол шинэ хүн. Гэхдээ тэр яг одоо намын эрхийг авах гэж зүтгэж буй залуусын дэргэд өмнөх үед хамаарна. Н.Энхбаяр М.Энхболдыг гаргаж ирэхэд МАХН үе солилоо гэж дүгнэж байсантай С.Баярын алхам яг адил юм.
Сү.Батболд намдаа баггүй, тиймээс улстөрийн хувьд намаасаа бүрэн хараат. Сү.Батболд Ерөнхий сайд болсноор Н.Энхбаярын үеийнхэн улстөрийн дээд эрэмбээс шахагдаж байна. Шазруун, омголон Ц.Нямдорж л өөрийн үеийн ноёрхлыг хадгалахаар зориглон зүтгэсэн авч С.Баярын байгуулсан “Хүүхэлдэйн теарт-МАХН-ын Удирдах Зөвлөл” даргынхаа хүслээр Ц.Нямдоржийг даржээ. Ийнхүү завсрын үе гарав. Сү.Батболд, М.Энхболд нар бол нэг үеийг төлөөлөхгүй, завсрын үеийнхэн бөгөөд тэд ердөө л дамжуулагч, М.Энхболд хэр удлаа даа ?, байз. Сү.Батболдын Засгийн газар удаан тэсэхгүй, цаад зах нь ирэх жилийн хаврын чуулганыг хүртэл тэсэх байх.
Олон хүний бодож байгаачлан Засгийн газрын хувь заяа АН-ын урвалтаас шалтгаалахгүй юм. Хатуу гараар барьж байсан улстөр-эдийн засгийн богино настай систем нурж эхлээд байна. Ю.Андропов-Баярын үе дуусч, МАХН өөрийг нь сүйтгэх М.Горбачёваа хүлээж байна. МАХН-ын дарга С.Баяр Ерөнхий сайдаас нэг л бодолтой буусан гэж бардам хэлнэ. “Энэ нурж буй системийг цаашид барьж тогтоох ямар ч боломжгүй юм байна” гэж. Тэр систем нь МАХН биш, харин Монголын улстөр-эдийн засгийн систем юм. Системийн хямрал туйлдаа хүрээд байгаа ба сүйрэл болоход ердөө ганц оч л хангалттай. Харин энэ сүйрэл банкны салбараас эхэлнэ. Энэ бол Сү.Батболдод ирсэн өв, өр юм.
С.Баярын өв.
Хүн цагаа олж өндрөөс буухаар их олон юмнаас зайлж чаддаг. С.Баярын Засгийн газар Сү.Батболдын Засгийн газарт юу өвлүүлсэн бэ? Юуны өмнө Сү.Батболдын Засгийн газар хэвлэлийн хүчтэй дайралтыг лав л он гартал амсахгүй, гэвч тохиолдлоор эдийн засгийн хүндрэл үүсвэл Сү.Батболдын толгойг царан дээр тавиад гүйхийг хүсэхгүй сэтгүүлч гэж байхгүй. Үүгээрээ л С.Баяр, Сү.Батболд хоёр ялгаатай.
Хамгийн том өв бол юу юугүй нурчих гээд байгаа банкны систем юм. Арилжааны 16 банкнаас нэг нь үхэж, хоёр нь залгиулсан ба цаашид үхэх, залгиулахын аль нэгийг сонгох тавилантай хэд хэдэн банк бий. Иргэдийн банкин дахь хадгаламжийг төрөөс баталгаажуулах тухай дөрвөн жилийн хугацаатай хууль нь банкуудад дампуурах сонирхол төрүүлж байна. Үүний улмаас чанаргүй зээлийн хэмжээ эрс өснө, яг 1998 оны банкны сүйрлийн өмнөх үе эргэн ирж байна.
Хоёр дахь өв нь төрийн албан хаагчдыг орон сууцаар хангах төсөл. 200 гаруй тэрбумын өртөгтэй энэ “өрийг” Сү.Батболд барагдуулах ёстой. Эцсийн эцэст хэн бидний татварыг ингэж үрэлгэн зарахыг зөвшөөрсөн юм бэ? Юуны тулд ? Ердөө л МАХН-ын эв нэгдлийн төлөө, хотын бүлэглэлийг тэжээх гэсэн алхам байсан.
Гурав дахь өв нь Таван толгойн гэрээ. Улсын хөрөнгөөр хайгуул хийсэн орд тул улсын мэдэлд 51 хувь нь үлдэнэ. Харин тус ордыг ашиглахад оролцох хүслээ илэрхийлсэн аваргуудын хэнийг сонгох, тэр тусмаа голлох компанийг сонгох том асуудал бий. Энэ бол асар том дарамт шахалт, лобби, барьцаа, мөнгөний асуудал цаана нь бий. Жишээ нь ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Медведев Ерөнхий сайд Путиндаа даалгавар өгчээ. Улсын мэдлийн томоохон компаниудыг хувьчлан задлах тухай энэ үүрэг нь В.Путины Ерөнхийлөгч байхдаа хийсэн бүхнийг буцааж буй хэрэг. Хөөрхий Путин Ерөнхийлөгчөөсөө “айгаад” үүнийг хийх юм гэнэ. Ер нь Медведев тушаагаад л Путин тэрийг нь хэрэгжүүлээд л. Онигоо л байхгүй юу, бид Оросыг мэднэ. Харин Оросууд “Роснефть”-ийг хувьчилчихвал хөөрхий Сү.Батболд яана даа, О.Дерипаскогийн гарт орох л байх даа. Өнөөдөр Оросууд Монголчуудтай зөөлөн аргаар үзэлцэе гэжээ, харин Хятадын зарим хэвлэл даварсан муусайн Монголчуудыг яасан ч яахав гэлцэн галзурч байна. Чухам ийм нөхцөлд өрөвдсөндөө хэлээ хазаад өнгөрөхөөс өөрөөр Сү.Батболдыг өөд нь татах ямар ч шалтаг байхгүй.
Үүний дээрээс томоохон төслүүд батлагдаж, Монголд доллар цутгах гэж байгааг биднээс илүү мэддэг Орос, Хятадууд хэдэн банкийг нь өөрийнх болгохоор үзэлцэж байна.
Сүйрлийн эхлэл
Сүйрлийг эдийн засгийн талаас нь харах ёстой. Өнөөдөр банкуудын байдал туйлын хүнд байна. Засгийн газарт хамтарсан АН-ынхан шахаагаа чангатгаж Монгол банкны дэд ерөнхийлөгчийн аль нэгийг авахыг хичээж байна. Нөгөө талаас банк санхүүгийн систем дэхь АН-ынхны ноёрхол Засгийн газрыг барьцаанд авах хэмжээнд хүрчээ. Өнгөрсөн хугацаанд Засгийн газар санхүүгийн стандарт бус шийдвэрүүдийн хүчинд эдийн Засгийг торгоон барьж байв.
Банкны системд АН үнэмлэхүй ноёрхож байна. Парламенттай зүйрлэвэл бараг л 2000 оны парламент гэсэн үг. Үнэндээ МАХН эрх барьж буй гол хүчний хувьд Монгол банкыг барьж байгаа боловч тэндээс ирж буй мэдээллүүд АН-ынхны хүчирхэгжлийн тухай тун ч таагүй сэтгэгдлийг МАХН-ынханд өгч байна. Дээрээс нь хөрөнгийн биржийг үндэслэгч Золжаргал Монгол банкинд очвол аюултай.
“Анод” банкны дампуурал эдийн засагт тун хүнд тусчээ. Засгийн газар банкин дахь иргэдийн хадгаламжийг баталгаажуулах хууль гаргаснаараа хавханд орчихсон байна. Одоо намууд банкуудын төлөө ширүүн үзэлцэж байна. Хэрэв энэ хуулийг цуцалбал МАХН-ын санхүүгийн систем хүндхэн байдалд орох юм. Тийм ч учраас 28 тэрбум төгрөгийн алдагдалд ороод байгаа “Зоос” банкыг дампууруулахгүйн тулд бүхнийг хийжээ. Уг нь энэ банк аль сарын өмнө дампуурчих байсан, тэр ч байтугай Монгол банкны Ерөнхийлөгч Д.Пүрэвдорж БЭТ томилоод буцааж татсан. Тэр үед банкны алдагдлын хэмжээ өөрийн хөрөнгөнөөс нь аль хэдийнээ давчихаад байсан юм.
Үүний өмнө бас нэг жижгэвтэр банк “Анод”-ыг дампууруулсны шанд Засгийн газар 120 тэрбумыг төлжээ. Энэ бол Засгийн газраас хадгаламжийг баталгаажуулсныхаа төлөө төлж буй мөнгө. Ингэхдээ төсвөөс төлөөгүй байна. Хэрэв төсвөөс мөнгө гаргавал төсөв сүйрнэ. “Анод” банкны дампуурлын дараа хувьцаа эзэмшигчид ба хадгаламж эзэмшигчдийг бүртгэж эхэлсэн ба хадгаламж эзэмшигчдийн төлбөрийг барагдуулж эхэлжээ. 20 орчим тэрбум төгрөгийн хувьцааны тухайд асуудал өөр. “Монгол банк”, Засгийн газар хоёр далдуур зөвшилцөөд эмисс хийж байна.
Д.Пүрэвдорж “Монгол банк”-ны Ерөнхийлөгч болмогцоо зах зээлд байсан мөнгийг эргүүлэн татсан ба хагас жилийн хугацаанд 800 гаруй тэрбум шахам төгрөг татсанаар төгрөгийн хомсдол үүсч, үүний үр дүнд инфляц огцом тоормослосон юм. Харин энэ тоормос огт гэнэ сэрэггүй явсан эдийн засгийг айхтар шахсан ба дифляци үүссэн. Дифляц нь валютын ханш тогтворжиж буурснаар, эс бөгөөс бараа бүтээгдэхүүний үнэ буурснаар хэмжигдээгүй, өргөн хэрэглээний барааны үнэ буурсан ч хүнснийх өсөж байв. Иргэд мөнгөгүйдсэнээс худалдан авах чадвар нь буурсан ба хүнснийхээс бусад төрлийн худалдаачид сүйрчээ. Д.Пүрэвдоржийн энэ арга хэмжээ хожим МАХН-д хэрэг болох учиртай байв.
“Анод”-ын 120 тэрбумаас гадна өнгөрсөн 2 дугаар сарын 18-нд Засгийн газрын данс улайхад 60 тэрбумыг Монгол банкнаас зээлж авчээ. Банкууд зээлээ хумьчихаад байсан атал зах зээлд мөнгөний дутагдал гараагүйн шалтгаан энэ юм. Засгийн газар эдийн засгийг иймэрхүү эмиссээр л барьж байв. Харин Д.Пүрэвдорж зах зээлээс төгрөг татсанаар МАХН-ын санхүүжилтийн гол эх үүсвэр болсон барилгын салбарыг бүрмөсөн сүйтгэв. Банкнуудын гол зээлдэгчид нь барилгынхан бас алтныхан байв. Алтныхныг Засгийн газрын 75 тэрбумын бондоор тэтгэв. Бас М.Энхболдын шахсанаар 200 орчим тэрбум төгрөгийг Засгийн газраас барилгад оруулах болов. Хоёр арга бий, Засгийн газрын баталгаагаар банкнаас зээл олгож болно, ингэвэл эрсдлийг банк биш, Засгийн газар үүрэх юм. Гэхдээ ингэсэн тохиолдолд Засгийн газар хадгаламж дээр зээлийн эрсдэл үүрэх учраас зээлийн өөр эх үүсвэр татахыг оролдож байна. Хэрэв бүх хадгаламж эрсдэлд орвол Засгийн газар бүтэн жилийн төсвөө тавиад ч барахгүй, тэгэхээр туйлын аюултай алхам хийсэн байгаа биз?
Эмисс хийж буйг мэдсэн банкныхан банкаа дампууруулах сонирхолтой болжээ. Харин Монгол банкны мэдэгдлүүд хоёр тооны хооронд гуйвж байлаа. “Анод”-ыг дампууруулахын өмнө хадгаламжийг 2.6 их наяд гэж байснаа Засгийн газрын хямралын эсрэг төлөвлөгөө хэлэлцэж байхад 1.3 их наяд болгож бууруулаад Оюу толгойн гэрээ батлагдахын өмнөхөн буцаагаад 2.6 их наяд гэж мэдэгдэж байлаа. Өөрөөр хэлбэл “Монгол банк” төгрөгийг байх ёстой хэмжээнд хүртэл буулгаж татчихаад буцаагаад эмисс хийж эхэлсэн ба энэ удаад эмиссийг төв банкны Ерөнхийлөгч дангаараа шийдэж бус, Засгийн газартай хамтарч хийж байжээ.
Харин Засгийн газар хаанаас ч юм ургаж гардаг мөнгөндөө ташуураад төсвөө ч, орон тоогоо ч, зардлаа ч бууруулахыг хүсэхээ байчихаад байна. “Зоос” банкыг дампууруулах нь бусад банкинд муу нөлөө үзүүлнэ гэсэн шалтгаар УИХ-ын ЭЗБХ-ны хаалттай хурлаар “Хадгаламж”, “Монгол шуудан” банктай нэгтгэж байгаа тухай мэдээлэв. Өөрсдийгөө яая гэж буй энэ хоёр банк наад зах нь зарлагдсан 28 тэрбумын алдагдлыг даах уу? /Энэ өгүүллийг гарсны дараа “Монгол банк” “Зоос” банкыг төрийн мэдэлд авах шийдвэр гаргалаа. Ингэснээр тус банкин дахь алдагдал, булхайг нам дарна./
МАХН-ынхан 14 тэрбумаар АН-ынхнаас нэг банк, “Монгол шуудан”-г авчээ, Дараа нь АН-ынхан “Зоос” банкыг барьцаалжээ. “Зоос” банкыг дампууруулаад хадгаламж эзэмшигчдэд нь зуу гаруй тэрбумыг төлж байснаас “Хадгаламж” банктай нэгтгэсэн нэр хэмээгээд “Хадгаламж”-д зузаатгал хийсэн нь дээр гэж байсан юм. Одоогоос ердөө дөрвөн жилийн өмнө “Хадгаламж” банкнаас 14.2 тэрбум төгрөг алга болж байсан, тухайн үедээ хамгийн найдваргүйд тооцогдож байсан энэ банк харин өнөөдөр хажуудахаа худалдаж аваад байгаа нь гайхалтай. 14.2 тэрбумыг алдсаны дараа тус банкны харилцахын үлдэгдэл ердөө л 10 жаахан илүү тэрбум байсан. тухайн үед нийгмийн даатгалын түгээлтийг байршуулаад аварч байсан, харин өнөөдөр хоёр ч дампуурч буй банкыг өөд нь татах энэ их мөнгө хаанаас гараад байна вэ?
Одоо энгийн тооцоо хийе. Монгол банк оны эхний 6 сард 800 тэрбумын татжээ. Үүний дараа буцааж нийлүүлсэн буюу нийлүүлэхээр зэхэж буй мөнгийг тооцъё. “Анод”-ын хувьцаа, хадгаламж эзэмшигчдэд 120 тэрбум, барилгынханд 200 тэрбум, “Монгол шуудан” банкыг худалдан авахад 14 тэрбумыг хаяжээ. Засгийн газрын өр 75 тэрбум, одоо “Зоос” банкны алдагдал 28 тэрбум. Мэдээж гүйлгээн дунд зарим нь давхцаж буй, Цаана нь нууцаар нийлүүлж буй мөнгөнүүд ч байгаа.
МАХН-ынхан өөрт үлдсэн бараг цорын ганц том банк
“Хадгаламж”-аар дамжуулж санхүүгийн зах зээл дэхь байр сууриа хадгалж үлдэхийг хичээж байна. Одоо бол тоон утгаараа гурван банктай болжээ. АН-д “Голомт”, “ХХБ”, “Улаанбаатар” зэрэг толгой банкууд бий. “ХААН” банк аль алинд нь тал алдахгүй явж байна. Одоо улстөрийн бодлогоор жижгүүдийг залгиж, томчуулыг тэтгэх болно. АН-ынхан “Зоос” банкны асуудлыг тайван замаар шийдсэнийхээ хариуд бас хэдэн банкыг өөртөө нэгтгэх замаа нээж байна. Монгол банк ч шахаанд орохдоо “Банкуудыг нэгтгэх бодлого” явуулж байгаа гэж нэрэлхсэн билээ. Харин энэ зуур жижиг банкныхан үй олон чанаргүй зээл олгож, муу барьцаа цуглуулж, хадгаламжаа эрсдэлд оруулах замаар хэдэн тэрбумыг өөрөөсөө тоночихоод улсад зарчихыг хичээх болно.
Эцэст нь нэг зүйлийг л анхаармаар байна. Одоогоос гурван жилийн өмнө Оросууд Монголын банк санхүүгийн системийн 40 хувьд хяналтаа тогтоогоод байсан билээ. Аав, хүү Громовын араас орж ирсэн О.Дерипаско хэдэн хувийг хумьж байгаа бол? Хэрэв тэр нефтийн цорын ганц цоргыг маань эзэмшвэл түүнийг дагаж амьдардаг банкууд ч дагаад тэр цоргонд нь орно. Эцэст нь хэлэхэд нефтийн импорт эрхэлдэг, төдийлөн нэрд гараагүй компани л богинохон хугацаанд гурвын гурван банк худалдаад авчихыг бодоход цаана нь нэг асуулт гарч ирнэ. Сүүлийн үед бүх юм стандарт бус болоод байна. Үүнд Засгийн газар, Монгол банк ахиад Оросууд нэмэгдэж байна. Тэд таван толгойн төлөө нэг эвсэл болж, Ерөнхий сайд хүүхэлдэй болж, дараа нь Оросын бүх хөрөнгө оруулалт энэ л банкуудаар орж ирж, МАХН үүрд мандан бадрах учиртай юм болов уу?…
Subscribe to:
Posts (Atom)
